Καλό και κακό

Κορυφαίο φιλοσοφικό πρόβλημα όλων των εποχών είναι η ύπαρξη και η προέλευση του κακού. Έχει ορισθεί, μελετηθεί, αιτιολογηθεί, αμφισβητηθεί … όμως η παρουσία και επίδρασή του είναι ιδιαίτερα αισθητή τόσο στη φύση όσο και στην ανθρώπινη κοινωνία. Άλλοτε το κακό συμβαίνει απρόκλητα, ως συνέπεια κάποιου φυσικού φαινομένου και άλλοτε είναι σκόπιμο ή ακούσιο προϊόν ανθρώπινης δράσης. Το «φυσικό κακό» (σεισμοί, κατολισθήσεις, εκρήξεις ηφαιστείων, τυφώνες, επιθέσεις θηρίων κ.ο.κ.) συχνά είναι αναπόφευκτο –αν και η φύση προειδοποιεί συνήθως-. Το κακό που προέρχεται από τον άνθρωπο είναι δυνατόν να ελεγχθεί, να προληφθεί ή να περιορισθεί. Οι θρησκείες αποδίδουν το κακό στην οργή του θεού, στην εχθρότητα του διαβόλου και στην αμαρτωλότητα του ανθρώπου. Η θεώρηση αυτή είναι απορριπτέα, γιατί κάνει το θεό φταίχτη και αποδίδει παντοδυναμία στο διάβολο και την αμαρτία. Ως αμαρτία εννοείται η ανυπακοή στους θρησκευτικούς κανόνες. Όμως οι αβρααμικές θρησκείες έχουν διασπαστεί σε πάμπολλες αιρέσεις και «εκκλησίες» που διεκδικούν την πατρότητα της αλήθειας και  οι κανόνες τους διαφέρουν. Ποιος θεός θα θεοδικήσει, για να εκδικηθεί τους περιφρονητές των νόμων του, ο ιουδαίος, ο ρωμαιοκαθολικός, ο προτεστάντης, ο ορθόδοξος, ο ισλαμικός; Είμαστε κομμάτια του φυσικού κόσμου κι όταν τον καταστρέφουμε, καταστρέφουμε τον εαυτό μας, ενώ όταν τον ευεργετούμε, η ευεργεσία επιστρέφει σε μας και στους απογόνους μας, που είναι η συνέχειά μας πάνω στη γη και η εγγύηση της αθανασίας μας. Αν πρόκειται να ξαναζήσουμε είτε με παρεμφερές σώμα είτε με διαφορετικό, χάρη σε μια αέναη ανακύκλωση των υλικών της φύσης, επιβάλλεται να προσπαθούμε για τη βελτίωση της ζωής όλων των πλασμάτων, γιατί τις συνέπειες των πράξεών μας θα τις βρούμε μπροστά μας. Είναι μάταιο να περιμένουμε μοιρολατρικά ένα υπέρτατο ον να διορθώσει τα κακώς έχοντα, γιατί δε θα το κάνει ποτέ. Πιο πιθανό είναι να φέρει ανεπανόρθωτη καταστροφή. Απόδειξη ότι δεν υπάρχει τέτοιο ον, ούτε ο χριστιανικός θεός στον οποίο υπολογίζουν εκατομμύρια ανθρώπων, είναι η αναίτια καταδίκη σε βασανισμό και θάνατο μεγάλου μέρους του ζωικού βασιλείου. Αυτό το φαινόμενο μόνο σε κάποιο σαδιστή θεό που μισεί τα γήινα όντα μπορεί να χρεωθεί. Αν ήσουν παντοδύναμος και πανάγαθος και ήθελες να κατασκευάσεις έναν κόσμο τέλειο, θα τον έφτιαχνες ίδιο με αυτόν όπου ζούμε; Θα ανεχόσουν τραγωδίες, πολέμους, καταστροφές, βιασμούς, βασανισμούς, δολοφονίες και αθλιότητες; Δεν θα φρόντιζες στον κόσμο σου να υπάρχει παραδεισένια ομορφιά, τάξη, αρμονία, αγάπη και τελειότητα; Να απουσιάζει ο φόβος, η αρρώστια, η αδικία και κάθε είδους κακία;  Θα ήθελες όντα κυριευμένα από φόβο και απόγνωση, να σε ικετεύουν και να σε κολακεύουν αδιάκοπα προκειμένου να τα βοηθήσεις και να τα σώσεις  ή θα προτιμούσες να σε αγαπούν για την υπέροχη προσωπικότητά σου που δεν επιβάλλεται με το φόβο και την απειλή, αλλά με τη σοφία και τις αρετές; Αν λοιπόν, συ, ο  ατελής και ασήμαντος, στη θέση του θεού, θα ενεργούσες σαν φιλόστοργος πατέρας και όχι σαν δήμιος και μπαμπούλας, αυτό αρκεί για να συμπεράνεις, γιατί δεν είναι ο κόσμος μας δημιούργημα ενός πανάγαθου Θεού. Πολλοί συνηθίζουν να ενοχοποιούν τα θύματα για το κακό που τους συμβαίνει. Ρίχνουν την αιτία της συμφοράς σε λάθη, πάθη και  ελλείψεις. Αναμφίβολα σε πολλές περιπτώσεις  δεν μπορείς να παραβλέψεις τις ατομικές ευθύνες, όμως πολλοί παράγοντες συντελούν στη δημιουργία μιας κατάστασης και, για να κρίνουμε δίκαια, πρέπει να τα λαμβάνουμε όλα υπόψιν. Τι φταίει το παιδί που είχε την ατυχία να γεννηθεί σε άθλιες συνθήκες από ανεύθυνους γονείς και υφίσταται τα πάνδεινα; Τι φταίει ένα αθώο θύμα συκοφαντίας και φθόνου; Τι φταίει ένας ανύποπτος, που γίνεται θύμα κατολίσθησης ή ηφαιστειακής έκρηξης ή οποιασδήποτε άλλης φυσικής καταστροφής; Τι φταίει ένας νομοταγής πολίτης που η χώρα του καταρρέει από  οικονομική κρίση και παρόλο που ο ίδιος ζει με λιτότητα και δεν χρωστά σε κανένα, του φόρτωσαν τις αμαρτίες τους κακοί διαχειριστές της εξουσίας, που αυτός ποτέ του δεν ψήφισε; Τι φταίνε τα δύστυχα κορίτσια που βιάσθηκαν και πουλήθηκαν για ένα πακέτο τσιγάρα από τα τέρατα του ΙSIS; Κι αυτά είναι –δυστυχώς- λίγα παραδείγματα, απ’ όσα φοβερά συμβαίνουν στον κόσμο μας, για τα οποία την ευθύνη φέρουν αποκλειστικά οι θύτες.  Ποιος θεός θα νοιαστεί ποτέ, όχι να εκδικηθεί, αλλά να προλάβει το κακό πριν συντελεσθεί ανεπανόρθωτα; Δεν μπορεί να υπάρξει κόσμος χωρίς αντιθέσεις (καλό- κακό, φως- σκοτάδι, ζωή-θάνατο κλπ.). Ο τέλειος κόσμος που προσδοκούν οι ευσεβείς είναι ανέφικτος.  Από την εμφάνιση του ανθρώπου  ως την εποχή της πυρηνικής ενέργειας, η ανθρωπότητα μαστίζεται από τις πολύμορφες εκδηλώσεις του κακού. Από το 1950  ξεκίνησε μια εποχή κατά την οποία η ανθρώπινη δράση επηρεάζει φανερά τη Γη, κυρίως με τις δοκιμές πυρηνικών όπλων. Το χώμα, τα νερά και ο αέρας ρυπαίνονται από τοξικές ουσίες ανθρώπινης κατασκευής. Οικολογικές οργανώσεις διαμαρτύρονται μάταια. Το μόνο που ενδιαφέρει τους ισχυρούς είναι να απομυζούν τον ιδρώτα των λαών πουλώντας όπλα και στρέφοντας τον ένα λαό εναντίον του άλλου, για να τους εκμεταλλεύονται όλους ανενόχλητοι. Στην  κατάντια αυτή καμιά θρησκεία δεν πρόσφερε λύση. Κανένα θαύμα δεν συντελέστηκε. Τα θαύματα περιορίζονται σε ταχυδακτυλουργίες, ψεύτικα αίματα και δάκρυα σε εικόνες… και τίποτε το ουσιαστικό. Οι «θεοί» των θρησκειών διασκεδάζουν με το μαρτύριο των οπαδών τους και είναι κουφοί στις κραυγές απόγνωσης των λαών. Όσο για την προαιώνια πάλη μεταξύ καλού και κακού, η ζυγαριά φαίνεται να κλίνει προς το μέρος του δεύτερου.   Για την προέλευση του κακού η Παλαιά Διαθήκη γράφει πως ο θεός είναι  ο δημιουργός  του  («ο ποιών ειρήνην και κτίζων κακά», Ησαϊας, ΜΕ΄ 7). «Από το στόμα του βγαίνει το καλό και το κακό» (Θρήνοι Ιερεμίου, Γ΄38). Αυτός ευθύνεται για σεισμούς, λιμούς, επιδημίες, πολέμους κ.ο.κ.: «κατέβη κακά παρά Κυρίου» (Μιχαίας, Α΄12), «ει εστι κακία εν πόλει, ην κύριος ουκ εποίησε;» (Αμώς Γ΄6). Ο Ιώβ έγινε διάσημο θύμα του θεϊκού σαδισμού...   Οι χριστιανοί, αντιγράφοντας τη νεοπλατωνική φιλοσοφία, διακρίνουν το κακό σε  κατηγορίες, που η μία έχει αφετηρία τη Φύση, ενώ  η άλλη  την ψυχή που ευθύνεται για τα πάθη και τις αμαρτίες. Υπάρχουν κι εκείνοι που κατηγορούν αποκλειστικά το σώμα ως αίτιο των αμαρτιών και του κακού. Κύριο υποκινητή όμως  κάθε κακού θεωρούν τον αντίπαλο του θεού, το διάβολο. Για να δικαιολογήσουν το κακό που προέρχεται ή επιτρέπεται από το θεό, υποστηρίζουν ότι ο θεός πληγώνει τη σάρκα, για να θεραπεύσει την ψυχή κι εφαρμόζουν οι ίδιοι αυτήν την πρακτική με το πρόσχημα ότι ο σκοπός αγιάζει τα μέσα. Ο Μ. Βασίλειος γράφει: «ο θεός άλλοτε μεν θέλει το καλό και άλλοτε θυμώνει με τις αμαρτίες μας και θέλει να πάθουμε αυτό που ονομάζεται κακό… Θέλημα του θεού είναι να πεθαίνουν οι άνθρωποι συχνά από πείνα, αρρώστια, πόλεμο και άλλα παρόμοια … και υπηρέτες κακούς ο θεός χρησιμοποιεί, όπως λέει η Γραφή, ότι  έστειλε με αγγέλους πονηρούς στους ανθρώπους την οργή του και το θυμό του και προκάλεσε θλίψη»  («Πολλά ἐστιν, ἃ ὁ Θεὸς θέλει· τὰ μὲν …αγαθά… τὰ δὲ κατ' ὀργὴν διὰ τὰς ἁμαρτίας ἡμῶν, ἅπερ κακὰ ὀνομάζεται.  …θέλημα Θεοῦ ἐστι, λιμῷ πολλάκις, ἢ λοιμῷ, ἢ πολέμῳ, ἢ ἄλλῳ τινὶ τοιούτῳ διαφθαρῆναι ἀνθρώπους  …καὶ ὑπηρέταις κακοῖς ὁ Θεὸς κέχρηται, κατὰ τὸ εἰρημένον, ὅτι Ἐξαπέστειλεν εἰς αὐτοὺς ὀργὴν θυμοῦ αὐτοῦ,  θυμὸν καὶ ὀργὴν, καὶ θλίψιν, ἀποστολὴν δι' ἀγγέλων πονηρῶν», Μ. Βασιλ. Μ. Ασκητικόν ΣΟ΄).  Κάποιοι λένε ότι το καλό και το κακό υπάρχουν μόνο στην ανθρώπινη σκέψη και είναι σχετικές έννοιες ή όψεις του ίδιου πράγματος, εξαρτάται από ποια πλευρά το βλέπεις. Τα γεγονότα όμως κάνουν φανερή όχι μόνο την ύπαρξη του κακού, αλλά και την κυριαρχία του στον κόσμο. Ως κακό  εννοείται καθετί που στρέφεται ενάντια στη ζωή και καταστρέφει ό,τι ωραίο και ωφέλιμο υπάρχει υλικής ή πνευματικής φύσεως. Δεν πρόκειται για εφιάλτη  που προέρχεται από  ενδόμυχους φόβους. Είναι η σκοτεινή όψη της πραγματικότητας που κάθε καλοπροαίρετος άνθρωπος λαχταρά να μπορούσε να εξαλείψει. Οι ψυχικά υγιείς διαθέτουν ενσυναίσθηση: Συναισθάνονται τον πόνο του άλλου και του συμπαραστέκονται. Αντιθέτως, οι σαδιστές και οι εμπαθείς είναι υπηρέτες του κακού και ψυχικά άρρωστοι. Το κακό είναι μεταδοτική αρρώστια του νου. Εκείνοι που νοσούν από αυτό μεταδίδουν την κακία τους σ’ εκείνους που τους συναναστρέφονται και τους κάνουν συνεργούς  στα εγκλήματα που διαπράττουν. Πολλοί από αυτούς βρίσκουν προφάσεις για να  δικαιολογούν τις πράξεις τους με αποτέλεσμα το κακό να μένει αθεράπευτο και να υποτροπιάζει. Αιτία για να αισθάνεται κάποιος απάθεια μπροστά στον πόνο και τη δυστυχία του άλλου (κύριο σύμπτωμα της κακίας), μπορεί να είναι, εκτός από την ηθική πώρωση, κάποια βλάβη στον εγκέφαλο, κληρονομική ή επίκτητη. Άλλη αιτία είναι οι αρνητικές εμπειρίες και τα παιδικά ψυχικά τραύματα. Έχει παρατηρηθεί ότι σε κάποιες περιπτώσεις τα θύματα μετατρέπονται σε θύτες και εφαρμόζουν  σε άλλους το κακό που έχουν υποστεί. Μεγάλη είναι και η δύναμη του κακού παραδείγματος, που βρίσκει πολλούς μιμητές.  Φανταστικοί ή πραγματικοί τύποι, διάσημοι για κάποιο έγκλημα γίνονται αντιηρωικά πρότυπα. Η σκοτεινή πλευρά του ανθρώπου θέλγεται από τη γοητεία του κακού και την καταστροφική του δύναμη. Γι αυτό είναι τόσο μεγάλη η ευθύνη των μέσων ενημέρωσης και του ίντερνετ, για τα πρότυπα που προβάλλουν, καθώς αντίστοιχα μεγάλη είναι και η χρήση τους από τον παγκόσμιο πληθυσμό. Οι θρησκείες δαιμονοποίησαν το κακό και επιχείρησαν να το εξευμενίσουν και να το εξορκίσουν, αρχικά με ανθρωποθυσίες και μετά με θυσίες ζώων. Ο χριστιανισμός πρόσφερε κορυφαία εξιλαστήρια θυσία, το γιο του θεού. Όταν η λογική κατέστειλε τη δεισιδαιμονία, το κακό απομυθοποιήθηκε και ερμηνεύτηκε ως έμφυτη ροπή του κόσμου προς τη φθορά και το χάος αφ' ενός και ως διαστροφή  του ανθρώπινου μυαλού αφ' ετέρου. Οι θρήσκοι επιμένουν να αποδίδουν την ύπαρξη του κακού στο "προπατορικό αμάρτημα". Το δικαιολογούν ως απουσία του θεού και ως προϋπόθεση για να αποδειχθεί η ελευθερία της βούλησής μας. Συνιστούν δε παθητική αντιμετώπισή του, επειδή το θεωρούν ως  ποινή που μας έχει επιβληθεί από τον ουράνιο Κριτή. Οι αιώνιοι αντίπαλοι που συγκρούονται στη φύση, αντιπαλεύουν και μέσα μας, αφού κομμάτι της φύσης είμαστε, γι αυτό συχνά βρισκόμαστε στο νοητό σταυροδρόμι που βρέθηκε ο Ηρακλής και καλούμαστε να διαλέξουμε το δρόμο του καλού ή του κακού. Στον γεμάτο αντιθέσεις κόσμο μας συνυπάρχουν το καλό και το κακό σε όλες τις διαβαθμίσεις, από το απόλυτο μέχρι το ελάχιστο (αν και δεχόμαστε ότι "ουδέν καλόν αμιγές κακού" και "το μη χείρον βέλτιστον"). Έτσι μπορούμε να κατανοήσουμε, τι νιώθει κάθε πλάσμα που δέχεται την επίθεση του κακού και να τηρούμε το χρυσό κανόνα "μην κάνεις στους άλλους αυτό που δε θέλεις να σου κάνουν", αλλά και να παίρνουμε προληπτικά μέτρα αντιμετώπισης επιστρατεύοντας την ευφυΐα μας, αφού το εξελιγμένο ανθρώπινο μυαλό υπερέχει (γιαυτό εκείνοι που επιλέγουν το κακό, γίνονται ηθικά κατώτεροι από τα άλλα ζώα). Το δέντρο της γνώσης του καλού και του κακού πρωτοφύτρωσε στην κρανιακή μας κοιλότητα και τους καρπούς του γευόμαστε στην καθημερινή  ζωή. Η επιλογή του καλού βοηθά στην επιβίωση και την εξέλιξη, αφού μια κοινωνία είναι περισσότερο βιώσιμη, όταν τα μέλη της αγωνίζονται για το κοινό καλό. Όταν η πλειοψηφία επιλέγει το καλό, καταργείται το αδιέξοδο "ο θάνατός σου ζωή μου". Μερικοί προτείνουν το καλό ως αντίδοτο του κακού ( "νίκα δια του αγαθού το κακόν"), όμως αυτό δεν πετυχαίνει πάντα. Όταν το κακό σε βομβαρδίζει, όπως το ΝΑΤΟ  τη Σερβία, πόσο καλό πρέπει να επιστρατεύσεις για να γλυτώσεις; Σε τελική ανάλυση, το κακό είναι διαστροφή και αρρώστια. Γιαυτό ευδοκιμεί όπου υπάρχει ανωμαλία, ανισότητα, ανεπάρκεια και κάθε λογής αρνητικό στοιχείο. Άραγε, πόσα εκατομμύρια χρόνια εξέλιξης χρειαζόμαστε ακόμα, μέχρι ν' ανακαλύψουμε τη μέθοδο θεραπείας αυτού του καρκινώματος;