α) Τι είναι ψυχή β) Η Ψυχή στη Βίβλο

α) Οι αρχαίοι ταύτιζαν την ψυχή άλλοτε με το αίμα, το κεφάλι, το ήπαρ, την καρδιά ή την αναπνοή. Ο Όμηρος την τοποθετούσε  στις φρένες, μεταξύ καρδιάς και πνευμόνων (Ιλιάδα Ι΄703). Ο Δημόκριτος την φανταζόταν ως είδος θερμότητας που διεισδύει στο σώμα. Ο Πλάτωνας την χώριζε σε τρία μέρη:   λογιστικό του εγκέφαλου,  θυμοειδές της καρδιάς και επιθυμητικό του ήπατος. Ο Αριστοτέλης και οι στωικοί θεωρούσαν ως έδρα της ψυχής την καρδιά, ενώ ο  Ιπποκράτης και ο Γαληνός τον εγκέφαλο. Ο Γαληνός (129-200 μ.Χ.)  εισήγαγε τη θεωρία που υιοθέτησαν οι χριστιανοί, ότι το σώμα δημιουργήθηκε για χάρη της ψυχής και τα όργανά του είναι δικά της εργαλεία. Ο Αλκμαίων (5^ος αι. π.Χ.), Πυθαγόρειος φιλόσοφος και γιατρός από τον Κρότωνα, υποστήριξε ότι ο εγκέφαλος ελέγχει τη νόηση και τις αισθήσεις (Περί φύσεως). Το 17^ο αιώνα επικράτησε η θεωρία του Ντεκάρτ ότι το σώμα είναι νευρομυική μηχανή και ψυχή είναι η νόηση (σκέφτομαι, άρα υπάρχω), που  εδρεύει στο κωνάριο (επίφυση), έναν υποτιθέμενο αδένα στο κέντρο του εγκεφάλου. Το 18^ο και 19^ο αιώνα σημειώθηκε πρόοδος στη μελέτη της δομής και λειτουργίας του εγκεφάλου και παρατηρήθηκε ότι οι ψυχολογικές λειτουργίες ελέγχονται από συγκεκριμένα εγκεφαλικά κέντρα. Η σύγχρονη έρευνα έδειξε ότι τα νευρωνικά δίκτυα στον εγκέφαλο είναι απαραίτητα για τις νοητικές  λειτουργίες που μπορούν να μετρηθούν με τη βοήθεια οργάνων. Τα προϊόντα των ηλεκτροχημικών διεργασιών που συντελούνται στον ανθρώπινο εγκέφαλο (νόηση, συνείδηση, συμπεριφορά, βούληση, κρίση κλπ.) συγκροτούν το πνευματικό μόρφωμα που οι θεολόγοι ονομάζουν ψυχή και του αποδίδουν θείες ιδιότητες, όπως  αθανασία και δυνατότητα επικοινωνίας και ένωσης με το θεό. Έδρα της νόησης είναι ο εγκεφαλικός φλοιός, αποτέλεσμα κοινωνικής ζωής 60.000 ετών.  Οι θεολόγοι όμως εξακολουθούν να πιστεύουν ότι η ψυχή εκτείνεται σε όλο το σώμα, αποκτά το καλούπι του, του δίνει ζωή και αποφασίζει για κάθε τι που το αφορά. Η αξονική, μαγνητική και ποζιτρονική τομογραφία επιτρέπει την παρατήρηση τμημάτων του εγκεφάλου που, όταν διεγείρονται με χρήση χημικών ουσιών, προκαλούν «μεταφυσικές» εμπειρίες, αποδεικνύοντας ότι αυτό που οι θεολόγοι αποκαλούν  ψυχή εξαρτάται από τη βιολογία, τη χημεία, τα γονίδια… και γενικά την κατάσταση  του εγκεφάλου. Εξωσωματικές εμπειρίες προκαλεί και η ηλεκτρική διέγερση της δεξιάς γωνιακής έλικας. Ο εγκέφαλος λαμβάνει δεδομένα, δίνει εντολές, παράγει συνείδηση και βούληση. Οι βλάβες του εγκεφάλου αλλάζουν το χαρακτήρα και το άτομο που πάσχει μπορεί να εμφανίσει κακή συμπεριφορά,  έλλειψη συμπόνιας και αναστολών, μετά από τραυματισμό η παρουσία όγκου στους μετωπιαίους λοβούς ή λόγω της νόσου Pick (παράνοια πρόσθιου μετωπιαίου λοβού). Από βλάβη στους ινιακούς λοβούς που δέχονται τα οπτικά ερεθίσματα  ο ασθενής γίνεται καχύποπτος, νομίζοντας ότι κάποιος γνωστός του έχει αντικατασταθεί από σωσία (σύνδρομο Capgras). Βλάβη του κάτω δεξιού βρεγματικού λοβού κάνει τον ασθενή να νομίζει το σώμα του ξένο (ασωματογνωσία). Βλάβη του αριστερού ημισφαιρίου προκαλεί κατάθλιψη και αδυναμία δημιουργίας αναμνήσεων. Η προσωπικότητα αλλάζει. Το άτομο ξεχνά τη θρησκεία του και δεν μπορεί να κατηχηθεί. Μεγάλη ζημιά κάνει και η ρήξη μεσολοβίου (δέσμη νεύρων που συνδέει τα ημισφαίρια του εγκεφάλου). Οι πληροφορίες  από το δεξί ημισφαίριο δεν μπορούν να πάνε στο αριστερό που ελέγχει τη δεξιά πλευρά του σώματος. Ο πάσχων δημιουργεί  δύο συνειδήσεις διαφορετικές.  Αν το δεξί ημισφαίριο έχει αυτοκτονικές τάσεις, το αριστερό χέρι επιχειρεί να σκοτώσει τον ασθενή (σύνδρομο του ξένου χεριού). Διπλή προσωπικότητα παρουσιάζουν και ασθενείς που παραλύουν από βλάβη στο δεξί ημισφαίριο. Νομίζουν ότι είναι καλά (ανοσογνωσία) και, όταν αναρρώσουν, ξεχνούν τι έλεγαν. Νόσος του εγκεφάλου είναι και η επιληψία, από την οποία έπασχαν διάσημα θρησκευτικά πρόσωπα, όπως ο προφήτης Ιεζεκιήλ, ο απόστολος Παύλος και ο Μωάμεθ, εξαιτίας της οποίας έβλεπαν εκπληκτικά οράματα. Για ένα σωρό καταστάσεις και συμπεριφορές που κάποτε χρεώνονταν στην ψυχή, αποδείχτηκε πλέον ότι ευθύνονται τα ημισφαίρια του εγκεφάλου, από τα οποία το δεξί  έχει προδιάθεση για αρνητικά συναισθήματα και το αριστερό σκέπτεται θετικά.

β) Η παρατήρηση ότι η αναπνοή ζωοποιεί το σώμα, γέννησε την ιδέα της ψυχής. Ο Πλάτων δίδαξε το δυισμό, δηλ. τη διάκριση του ανθρώπου σε φθαρτό σώμα και αθάνατη  ψυχή που προϋπήρχε κι έχει αποκτήσει γνώσεις, που με τη μέθοδο της μαιευτικής του Σωκράτη θυμάται ξανά. Στην Παλαιά Διαθήκη ψυχή είναι η πνοή του θεού και επιστρέφει σ’ αυτόν, όταν το σώμα πεθάνει («επιστρέψη ο χους επί την γην… και το πνεύμα επιστρέψη προς τον θεόν, ος έδωκεν αυτό», Εκκλησ., ιβ΄7). Στον Εκκλησιαστή διατυπώνεται η εξής απροσδόκητη άποψη: «Το τέλος ανθρώπου και  κτήνους είναι το ίδιο. Ο θάνατος του ενός είναι όπως και ο θάνατος του άλλου. Έχουν το ίδιο πνεύμα. Τι κέρδισε παραπάνω από το κτήνος ο άνθρωπος; Τίποτε, γιατί όλα είναι μάταια. Όλα επιστρέφουν στον ίδιο τόπο. Όλα έγιναν από χώμα και όλα θα επιστρέψουν στο χώμα. Και ποιος γνωρίζει αν το πνεύμα των ανθρώπων ανεβαίνει πάνω και αν το πνεύμα του κτήνους κατεβαίνει κάτω, στη γη; Κατάλαβα ότι δεν υπάρχει αγαθό παρά μόνο η ευχαρίστηση που αντλεί ο άνθρωπος από τα έργα του, …» (Εκκλ., γ΄19-22). Οι εβραϊκές λέξεις ρούαχ (=πνεύμα, άνεμος, πνοή του θεού και  αναπνοή του ανθρώπου), νέφες και νεσαμάχ έχουν την έννοια της ψυχής όχι όμως αθάνατης, γιατί χάνεται μαζί με το σώμα: «αντανελείς το πνεύμα αυτών και εκλείψουσι….» Ψ.103:29-30- «Δεν θα μείνει το πνεύμα μου με τον άνθρωπο γιατί είναι σάρκα ….θα αφανίσω κάθε σάρκα που έχει πνεύμα ζωής» (Γέν. 6:3-17).  «Αν ο θεός έπαιρνε πίσω τo πνεύμα του  όλα θα πέθαιναν» (Ιώβ 34:14,15)- «Με δημιούργησε το πνεύμα του θεού» (33:4)- «Όταν βγει το πνεύμα του ανθρώπου, θα επιστρέψει στη γη…» Ψ.145: 4). Ως ψυχή νοείται: -Η ζωή, που εδρεύει στο αίμα: «το αίμα αυτού ψυχή» (Δευτερ., 12:23), «η  ψυχή πάσης σαρκός αίμα εστί» (Λευτ. 17:14) - «δώσει ψυχήν αντί ψυχής»= ο φονιάς θα πληρώσει με τη ζωή του (Εξ., 21:23). - Ο νεκρός: «ψυχή τετελευτηκυία».  - Ο εαυτός: «η σοφία αινέσει ψυχήν αυτής» Σ. Σειράχ 24,1 =θα επαινέσει τον εαυτό της, «ο θεός λυτρώσεται την ψυχήν μου εκ χειρός Άδου» (Ψαλμ. 48:16, εννοεί τη σωτηρία της ζωής που κινδυνεύει). Η ψυχή με την έννοια της ζωής χρησιμοποιείται και στην Καινή Διαθήκη: «ος γαρ αν θέλη την ψυχήν αυτού σώσαι, απολέσει αυτήν» (Μάρκ., η΄35)=όποιος θέλει να σώσει τη ζωή του, θα την χάσει…  -Η αναπνοή: Έξοδος της ψυχής σημαίνει οριστική παύση της αναπνοής [εξέψυξε= ξεψύχησε]. Η ψυχή της Ραχήλ έβγαινε, καθώς γεννούσε τον Βενιαμίν («εν τω αφιέναι αυτήν την ψυχήν, απέθνησκε», Γένεση, 35:18). Αντίθετα, επιστροφή της  ψυχής σημαίνει επαναφορά της αναπνοής. Ο Ηλίας ανέστησε το γιο της χήρας λέγοντας «επιστραφήτω δη η ψυχή του παιδαρίου τούτου» (Γ Βασιλ. 17:21) -Ο άνθρωπος ή το ζώο «ο Αδάμ έγινε ψυχή ζώσα», δηλ. ζωντανό ον (Γεν. Β:7,) «ερπετά ψυχών ζωσών»,(Γεν. Α:20), «η ψυχή αυτού εν αγαθοίς αυλισθήσεται (θα ζει μέσα στα αγαθά)» (Ψαλμ. 24:13). ) Η ίδια σημασία διατηρείται και στην παραβολή του άφρονος πλουσίου: «ψυχή, έχεις πολλά αγαθά...  φάγε, πίε, ευφραίνου.», Λουκά ιβ΄19). Η ψυχή ως θνητή συντηρείται με φαγητό και νερό: «πεινώντες και διψώντες, η ψυχή αυτών εν αυτοίς εξέλιπε» (Ψαλμ. 106:5), πεινά, διψά (Ψ. 106,9: «εχόρτασε ψυχήν κενήν και πεινώσαν…», τρώει (Λευ., Ζ΄18: «η δε ψυχή, ήτις εάν φάγη απ’ αυτού, την αμαρτίαν λήψεται»), νηστεύει (Ψ. 34:13 «εταπείνουν εν νηστεία την ψυχήν μου»), εξαγοράζεται (Ψ. 48,9: «τιμήν λυτρώσεως της ψυχής αυτού»), δίνεται ως ενέχυρο (Δευτ., ΚΔ΄6, «ψυχήν ούτος ενεχυράζει»), κλέβεται (Δευτ. 24,7 «κλέπτων ψυχήν»), αγοράζεται (Λευ., ΚΒ΄11 «εάν δε ιερεύς κτήσηται ψυχήν έγκτητον αργυρίου…»=αν κάποιος ιερέας αγοράσει δούλο), δένεται με σιδερένια δεσμά (Ψ 104,18: «σίδηρον διήλθεν η ψυχή αυτού»), επιστρέφει (Ψ. 22,3  «την ψυχήν μου επέστρεψεν»), μετριέται (Εξ., α΄5: «ήσαν δε πάσαι ψυχαί εξ Ιακώβ πέντε και εβδομήκοντα»), χάνεται (Ιερ., Δ΄31: «εκλείπει η ψυχή μου»), εργάζεται (Λευ., ΚΓ΄30: «πάσα ψυχή, ήτις ποιήσει έργον…»), νυστάζει (Ψ.118:28: «ενύσταξεν η ψυχή μου»), ξεχνά (Δευτ. 4,9 «φύλαξον την ψυχήν σου σφόδρα, μη επιλάθη…»), ευλογεί  (Ψ 103,35: «ευλόγει η ψυχή μου τον Κύριον»), υμνεί (Ψ.145,1 «αίνει η ψυχή μου τον Κύριον»), λυπάται (Γεν.ΜΒ΄21: «την θλίψιν της ψυχής αυτού»), αγαπά (Δευτ. 6,5: «αγαπήσεις Κύριον τον θεόν σου (…) εξ όλης της ψυχής σου»), πέφτει στο έδαφος (Ψ.118,25 «εκολλήθη τω εδάφει η ψυχή μου»), πεθαίνει («αποθανέτω ψυχή μου μετά των αλλοφύλων» Κριτές 16΄30)… Στην Π. Διαθήκη  βλέπουμε πώς εξελίχθηκε η περί ψυχής αντίληψη. Αρχικά  ψυχή, καρδιά και σάρκα δήλωναν όλη την ανθρώπινη ύπαρξη («επιποθεί και εκλείπει η ψυχή μου εις τας αυλάς του Κυρίου, η καρδία μου  και η σάρξ μου…», Ψαλμ. 83, στ.3). Ο Δαβίδ ζητούσε αναψυχή πριν από το οριστικό τέλος: «άνες μοι, ίνα αναψύξω προ του με απελθείν και ουκέτι μη υπάρξω» (Ψαλμ. 38.στ.14). Ο Ιώβ παρακαλούσε: «μνήσθητι ότι πηλόν με έπλασας εις δε γην με πάλιν αποστρέφεις (…) έασόν με αναπαύσασθαι μικρόν προ του με πορευθήναι όθεν ουκ αναστρέψω, εις γην σκοτεινήν και γνοφεράν». Γνώριζε ότι  ο άνθρωπος είναι χώμα κι ο θάνατος τον οδηγεί στην ανυπαρξία: «…πας δε βροτός εις γην απελεύσεται όθεν και επλάσθη», (Ιώβ, 10:9, 20-21/ 34:15). Ο Εκκλησιαστής μιλά για την ισοπέδωση ανθρώπων και κτηνών από το θάνατο: «Και τι επερίσσευσεν ο άνθρωπος παρά το κτήνος; Ουδέν, ότι πάντα ματαιότης. Τα πάντα εις τόπον ένα. Τα πάντα εγένετο από του χοός και τα πάντα επιστρέψει εις τον χουν» (Εκκλ. Γ3:18-21). Ο Σειράχ δεν έλπιζε στην αθανασία: «ουκ αθάνατος υιός ανθρώπου» (Σοφία Σειράχ, 17:30), «εν γαρ τω αποθανείν άνθρωπον, κληρονομήσει ερπετά και θηρία και σκώληκας» (Σ. Σειράχ, 10:11). Άνθρωποι και ζώα αποκαλούνται ψυχές: «πάσαν ψυχήν ζώων ερπετών» (Γεν. 1:21), «το αίμα αυτού (του ζώου) ψυχή. Ου βρωθήσεται ψυχή μετά των κρεών» (Δευτερον.12: 23), «πάσα ψυχή των ζώων» (Ιεζεκιήλ 47:9).  Οι θρήσκοι θεωρούν ύβρη την ένταξη του ανθρώπου στην κατηγορία των ζώων, αν και η σημασία (ζων οργανισμός) δεν είναι υποτιμητική. Ο Ιώβ λέει στο Θεό ότι ο άνθρωπος που έπλασε είναι  ζώο που μιλά: «έπλασας ζώον και λαλητόν αυτόν  έθου επί γης» (Ιώβ,38:14). Ο Εκκλησιαστής παρατηρεί ότι οι άνθρωποι διαφέρουν από τα κτήνη μόνο στην ομιλία, ενώ η κατάληξή τους είναι η ίδια. Το πνεύμα του ανθρώπου είναι ίδιο με το πνεύμα του ζώου. Άλλωστε, κανείς δεν ξέρει, αν το ένα ανεβαίνει στον ουρανό και το άλλο κατεβαίνει στη γη: «αυτοί (οι υιοί του ανθρώπου) κτήνη εισί. Και γε αυτοίς συνάντημα υιών του ανθρώπου και συνάντημα του κτήνους, συνάντημα εν αυτοίς. Ως ο θάνατος τούτου, ούτως και ο θάνατος τούτου, και πνεύμα εν τοις πάσι. …Και τις οίδε το πνεύμα υιών του ανθρώπου, ει αναβαίνει αυτό άνω, και το πνεύμα του κτήνους, ει καταβαίνει αυτό κάτω εις την γην;» (Εκκλησ. 3:18-21). Περίπου δυο αιώνες πριν από το Χριστό υπό την επίδραση του πλατωνισμού η ψυχή αυτονομείται από το σώμα και επινοείται η Σεόλ, τόπος αιώνιας διαμονής, αντίστοιχος με τον ελληνικό Άδη, όπου καταλήγουν οι ψυχές, δικαίων και αδίκων: «εάν γαρ άνθρωπος καταβή εις άδην, ουκέτι μη αναβή»(Ιώβ,7:9). Σ’ αυτό το στάδιο απουσιάζει η ιδέα της μετά θάνατον αμοιβής και τιμωρίας. Η δεύτερη καταστροφή του Ναού της Ιερουσαλήμ έκανε τους πιστούς ν’ απορούν με την αδράνεια του θεού τους μπροστά στη βεβήλωση των ιερών του και τη σφαγή του λαού του. Η λύση δόθηκε με τη διάδοση μιας άποψης που υπήρχε από τον 8^ο αι. π.Χ. περί μελλοντικής αιώνιας τιμωρίας των αμαρτωλών: «όψονται τα κώλα των ανθρώπων των παραβεβηκότων εν εμοί. Ο γαρ σκώληξ αυτών ου τελευτήσει και το πυρ αυτών ου σβεσθήσεται …», Ησαΐας, 66:23-24). Η αυτόφωρη τιμωρία των ασεβών καταργείται και η θεία εκδίκηση αναβάλλεται επ’ αόριστον. Η ψυχή περιγράφεται σαν ουσία που αισθάνεται χωρίς αισθητήρια όργανα και αλληλεπιδρά με την ύλη όντας άυλη. Πλατωνικές επιρροές στη Σοφία Σολομώντος είναι -Η αντίθεση της άφθαρτης ψυχής προς το φθαρτό σώμα «ο θεός έκτισε τον άνθρωπον επ’ αφθαρσία και εικόνα της ιδίας αϊδιότητος» (2:23), «φθαρτό γαρ σώμα βαρύνει ψυχήν» (9:15). -Η μετά  θάνατον ανταμοιβή των δικαίων και η τιμωρία των αδίκων:  «Δίκαιοι δε εις τον αιώνα ζώσι και εν κυρίω ο μισθός αυτών και η φροντίς αυτών παρά υψίστω…» (Σοφ. Σολ. 5:15). Οι δίκαιοι γίνονται «υιοί θεού» και τους βλέπουν αυτοί που τους είχαν αδικήσει και μετανιώνουν: «πώς κατελογίσθη εν υιοίς θεού και εν αγίοις ο κλήρος αυτού εστίν; άρα επλανήθημεν …» (Σοφ. Σολ. 5:5-6).   – Η Πίστη στην προϋπαρξη της ψυχής: «ψυχής τε έλαχον αγαθής, μάλλον δε αγαθός ων ήλθον εις σώμα αμίαντον» (Σοφ. Σολ. 8:19-20). -Η αθανασία ως υστεροφημία: «έξω (θα αποκτήσω) δι αυτήν (την σοφίαν) αθανασίαν, και μνήμην αιώνιον» (Σοφ. Σολ. 8:13).  Ο Χριστιανισμός αντιγράφει τα πλατωνικά επιχειρήματα για την αθανασία της ψυχής, την ανωτερότητά της και τον προορισμό της (θέωση). Όμως διδάσκει ότι γίνεται αθάνατη με τη θεία μετάληψη, που λειτουργεί ως «φάρμακον αθανασίας» και ότι είναι κτιστή και δεν προϋπήρχε. Σε ορισμένα χωρία της  Βίβλου η ψυχή έχει θεία και αθάνατη καταγωγή: «ενεφύσησεν εις το πρόσωπον αυτού  πνοήν ζωής...» (Γένεση 2:7). «Ο θεός έκτισε τον άνθρωπον επ’ αφθαρσία και εικόνα της ιδίας αϊδιότητος» (Σοφ. Σολομ.,2:23), δηλ. ο θεός είχε πρόθεση να είναι αθάνατος ο άνθρωπος  σαν κι αυτόν. Στην πλατωνική διδασκαλία η ψυχή είναι αθάνατη, συγγενής προς το θεό. Η επίδρασή της φαίνεται στη χριστιανική υμνογραφία («υπεροράν μεν σαρκός, παρέρχεται γαρ, επιμελείσθαι δε ψυχής, πράγματος αθανάτου», «μη νικήσει το χείρον την κρείττονα» και στα ευαγγέλια («μη φοβηθήτε από των αποκτενόντων το σώμα, την δε ψυχήν μη δυναμένων αποκτείναι», Ματθ. ι΄28, «τι γαρ ωφελήσει άνθρωπον, εάν κερδίση τον κόσμον όλον και ζημιωθή την ψυχήν αυτού; Ή τι δώσει άνθρωπος αντάλλαγμα της ψυχής αυτού;», Μάρκ. , η΄36-37). Ο Παύλος (Α΄Κορινθ.,  ιε΄ 44-45) υποστηρίζει ότι ο Αδάμ ήταν χοϊκός και το «ψυχικό του σώμα»¹ ήταν θνητό, το σώμα όμως του Χριστού, του δεύτερου Αδάμ είναι πνευματικό και αθάνατο («σπείρεται σώμα ψυχικόν, εγείρεται σώμα πνευματικόν …εγένετο ο πρώτος άνθρωπος Αδάμ εις ψυχήν ζώσαν, ο έσχατος Αδάμ εις πνεύμα ζωοποιούν». Οι χριστιανοί της Αιγύπτου θέσπισαν τον αναχωρητισμό επηρεασμένοι από το Γνωστικισμό, που δίδασκε ότι οι ψυχές φυλακίστηκαν στα σώματα. Ο Άγ. Νεκτάριος θεωρεί τους Έλληνες φιλοσόφους (Πλάτωνα,  Αριστοτέλη, Πλούταρχο κ.α.) προδρόμους του χριστιανισμού και αντιγράφει τα επιχειρήματα του Πλάτωνα για την αθανασία της ψυχής  (Νεκταρίου Κεφαλά, Υποτύπωσις περί ανθρώπου, σ. 224 και  «Περί αθανασίας της ψυχής»).  Από το 150 μ.Χ. η απομάκρυνση στο άγνωστο μέλλον της Δευτέρας Παρουσίας επέβαλε το δόγμα της αθανασίας της ψυχής, που μετά το θάνατο του σώματος παραμένει ζωντανή σε κάποιον υπερφυσικό χώρο περιμένοντας την Ημέρα της Κρίσεως και προγεύεται την τιμωρία ή την ανταμοιβή της. Από το 1930 οι ψυχολόγοι δεν μιλούν για ψυχή, αλλά για ερέθισμα-αντίδραση, συμπεριφορά. Αδρανή συστήματα στον εγκέφαλο ενεργοποιούνται τεχνητά με ηλεκτρικό ρεύμα και ρυθμίζεται η συμπεριφορά και οι αντιδράσεις π.χ. ελέγχεται η επιθετικότητα. (Γιώργος Παξινός, νευροεπιστήμων, μέλος Ακαδημίας Αθηνών και Ακαδημίας Επιστημών Αυστραλίας).   Για τον άνθρωπο που δεν τρέφει αυταπάτες μέσα από τις ιδιότητες της ύλης αναφύεται η «ψυχή».

…..

¹ Ο Βαλεντίνος, εξέχον μέλος της αίρεσης των Γνωστικών  διέκρινε τους ανθρώπους σε πνευματικούς (που αποκτούν τη Γνώση), ψυχικούς (εν μέρει λυτρωμένους) και χοϊκούς (δεμένους με την ύλη, την πηγή του κακού).