αιρετικές απόψεις σε πρωτοχριστιανικά κείμενα

Στα συγγράμματα των πρώτων χριστιανών συγγραφέων βρίσκουμε απόψεις, που αν είχαν διατυπωθεί μετά την παγίωση των δογμάτων, θα είχαν αφοριστεί από κάποια οικουμενική Σύνοδο. Ο ευαγγελιστής Ιωάννης γράφει ότι ο πατέρας είναι «ο μόνος αληθινός θεός» (Ιω. 17:3) [ο υιός δεν είναι;] Ο Ιουστίνος από τη Σαμάρεια (100-165 μΧ), που ορθόδοξοι, παπικοί και προτεστάντες τιμούν ως άγιο, στην Απολογία του προς τον Αντωνίνο τον Ευσεβή (P.G. Migne, Iustinus, Apol., σ. 13) παραλληλίζει το Δία με το θεό-πατέρα και τον Ιησού με τον Ερμή, λέγοντας ότι ο Ιησούς αξίζει να ονομάζεται υιός θεού λόγω της σοφίας του, αν και είναι κοινός άνθρωπος. Τον θεό όλοι οι αρχαίοι συγγραφείς αποκαλούν πατέρα ανθρώπων και θεών. Ο Ιησούς ονομάζεται λόγος του θεού, επειδή τον γέννησε ο θεός, αντίληψη κοινή με την ειδωλολατρική που ονομάζει τον Ερμή λόγο του θεού αγγελιαφόρο («Υιός δε θεού ο Ιησούς λεγόμενος, ει και κοινώς μόνον άνθρωπος, δια σοφίαν άξιος υιός θεού λέγεσθαι. Πατέρα γαρ ανδρών τε θεών τε πάντες συγγραφείς τον θεόν καλούσιν. Ει δε και ιδίως, παρά την κοινήν γένεσιν, γεγενήσθαι αυτόν εκ θεού λέγομεν λόγον θεού,… κοινόν τούτο έστω υμίν τοις τον Ερμήν λόγον τον παρά θεού αγγελτικόν λέγουσι»). Ο Κλήμης Αλεξανδρείας (150 – 216) ονομάζει τον υιό όπως ο Άρειος «κτίσμα του θεού» και «πρωτόκτιστο» (Θεοδ. επιτομαί, 1,20). Ο Ωριγένης (185-251) δεν ξέφυγε τον αναθεματισμό 3 αιώνες μετά το θάνατό του,  γιατί μεταξύ άλλων θεωρούσε τον υιό υποδεέστερο του πατρός και «πρεσβύτατον πάντων των δημιουργημάτων» (Κατά Κέλσου 5,37-39).Ο Τερτυλλιανός υποστήριζε ότι «πριν γεννηθεί ο υιός,  ο θεός δεν ήταν πατέρας» (Κατά Ερμογένους,3). Λογικό το επιχείρημα, αλλά δεν συμφωνεί με το δόγμα. Άλλοι έλεγαν ότι  Λόγος είναι η λογική του θεού και άλλοι η λαλιά του… άλλοι ότι άγιο πνεύμα είναι η ανάσα του θεού κι άλλοι θεία δύναμη που μοιράζει χαρίσματα ή ενέργεια που σαν απορρυπαντικό καθαρίζει τις ψυχές από τους λεκέδες ... Αν και «πνεύμα ο θεός» (Ιωάν. 4: 24) έχει κι άλλο ένα πνεύμα ξεχωριστό ή 7 πνεύματα σύμφωνα με την Αποκάλυψη (Αποκ. Α΄4-5 και γ΄1). Παπικοί και ορθόδοξοι μισούνται, γιατί δεν συμφωνούν στο ζήτημα από πού βγαίνει το άγιο πνεύμα, που τους αφήνει αιώνες τώρα να αλληλοτρώγονται και απαξιώνει να τους μονιάσει. Το πρόβλημα είναι πως, ενώ λένε ότι «το μυστήριο της αγίας Τριάδας είναι ακατάληπτο»,  ισχυρίζονται ότι κατέχουν την αλήθεια περί αυτού, λες και ο δικός τους νους δεν είναι ανθρώπινος ή ο θεός μεροληπτεί εις βάρος των άλλων κι αποκαλύπτει τα μυστικά του σε μια ολιγάριθμη ελίτ. Στη Μεσοποταμία, επαρχία της Περσικής αυτοκρατορίας τον 3^ο αι. μ.Χ. υπήρχε ένας θρησκευτικός αχταρμάς από ελληνιστικές θεωρίες, αστρολογία των Χαλδαίων, ιουδαϊσμό, χριστιανισμό, γνωστικισμό, ζωροαστρισμό, βουδισμό... Ο Πέρσης αριστοκράτης Μάνης ή Μανιχαίος έφτιαξε από αυτό το υλικό τη δική του θρησκεία, που είχε κύριο χαρακτηριστικό τη  δυιστική μεταφυσική (φως-σκοτάδι, ύλη-πνεύμα, καλό-κακό) και ταύτιζε τον ιουδαϊκό θεό με το σατανά. Ο ιερός Αυγουστίνος  ήταν μανιχαϊστής πάνω από εννιά χρόνια, αλλά τελικά στράφηκε εναντίον του Μανιχαϊσμού. Ωστόσο δεν απαλλάχθηκε από τη μανιχαϊστική σκέψη που διακρίνει το συγγραφικό του έργο, στο οποίο το σύμπαν χωρίζεται σε δύο επικράτειες: την ουράνια πολιτεία του θεού και την επίγεια πολιτεία του διαβόλου. Σε Ανατολή και Δύση, όπου εξαπλώθηκε ο Μανιχαϊσμός, πολεμήθηκε μέχρι την τελική του εξόντωση. Ο Διοκλητιανός έκαιγε τους μανιχαϊστές μαζί με τα ιερά τους βιβλία. Ο Ιουστινιανός αποφάνθηκε ότι δεν ανήκουν στο ανθρώπινο είδος και δήμευε την περιουσία τους (Ιουστινιάνειος Κώδικας, 528). Παρά την εξόντωση των μανιχαϊστών, ο τρόπος σκέψης τους  υπάρχει λίγο-πολύ σε κάθε θρησκεία, αλλά και στην πολιτική και κοινωνική ζωή, γιατί πηγάζει από την παρατήρηση ότι το καλό και το κακό συνυπάρχουν στον κόσμο και καθένας θέλει να καυχάται ότι είναι ενταγμένος στο στρατόπεδο του καλού που αντιμάχεται το κακό. Ο σύγχρονος μανιχαϊστής αρνείται να δει τα πράγματα από τη σκοπιά του άλλου και τον καταδικάζει χωρίς ν’ ακούσει και να συζητήσει τα επιχειρήματά του.