Το φαινόμενο της θρησκείας

Προσπάθειες για λογική εξήγηση του φαινομένου της θρησκείας έχουν γίνει από την αρχαιότητα. Ο Πρόδικος ο Ηλείος (5ος αι. π.Χ.) δίδασκε ότι οι θεοί προέκυψαν από ωφέλιμα πράγματα π.χ. οι Αιγύπτιοι θεοποίησαν το Νείλο, οι Έλληνες το ψωμί (Δήμητρα), το νερό (Ποσειδώνας), τη φωτιά (Ήφαιστος), το κρασί (Διόνυσος) κ.λπ. Ο Κριτίας ο Αθηναίος (5ος αι. π.Χ.) έλεγε ότι οι άνθρωποι ζούσαν αρχικά σε ζωώδη κατάσταση και επικρατούσε ο ισχυρότερος. Έπειτα συμφώνησαν να θέσουν νόμους που τιμωρούσαν το φανερό κακό, ενώ το κρυφό έμενε ατιμώρητο. Ως προληπτικό μέσο  κάποιος πανούργος άνθρωπος επινόησε τους θεούς και δίδαξε ότι βλέπουν και τιμωρούν κάθε κακό. Έτσι οι άνθρωποι έμαθαν να φοβούνται τους νόμους και τους θεούς.  Στα νεότερα χρόνια με το θέμα ασχολήθηκαν φιλόσοφοι, ψυχολόγοι, βιολόγοι και νευροεπιστήμονες. Διάφορες απόψεις διατυπώθηκαν κατά καιρούς, όπως: Η θρησκεία δημιουργήθηκε κατά την παιδική ηλικία της ανθρωπότητας, λόγω της εξάρτησης του ανθρώπου από τη φύση και αδυναμίας να εξηγήσει τα φυσικά φαινόμενα (Φώυερμπαχ). Ο Θεός αντιπροσωπεύει τον αυστηρό πατέρα-προστάτη (Φρόυντ). Η ιδέα του Θεού υπάρχει στο συλλογικό ασυνείδητο, περιοχή του μυαλού όπου φωλιάζουν όλες οι κοινά αποδεκτές ιδέες, τα αρχέτυπα, (Γιουγκ). Στα αρχέτυπα οφείλονται οι ομοιότητες των θρησκευτικών μύθων όλου του κόσμου. Κάποιοι θεώρησαν τις θρησκείες πολιτιστικά δημιουργήματα. Καλλιτεχνικές εκφράσεις που συνδυάζουν θέατρο, χορό, τραγούδι και εικαστικές τέχνες. Στη δημιουργία των θρησκειών συνέβαλε ο φόβος του θανάτου, ο πόθος της αθανασίας, η λατρεία προγόνων, ηρώων και βασιλιάδων, η τάση να δίνουμε δικά μας χαρακτηριστικά σε αφηρημένες ιδέες. Όνειρα, οράματα, ψευδαισθήσεις και παραισθήσεις, λογω ασιτίας επιληψίας ή χρήσης ουσιών,  έπαιξαν κι αυτά το ρόλο τους. Ο Ρ. Ντόκινς θεωρεί τη θρησκεία ιό που προσβάλλει τους παιδικούς εγκεφάλους, που λόγω φυσικής επιλογής έχουν προγραμματισθεί να υπακούουν τους γονείς και άτομα με κύρος. Ο ίδιος ονομάζει τη θρησκεία συλλογικό ψυχοφάρμακο που εφευρέθηκε για να υποβαθμιστεί η αγωνία του θανάτου. Η εκκλησία το προσφέρει με αντάλλαγμα την υπακοή. Όταν κάποιος πάσχει από ψευδαισθήσεις, το αποκαλούμε σχιζοφρένεια. Όταν πάσχουν πολλοί, το ονομάζουμε θρησκεία. Κατά τον Φρόυντ η θρησκεία είναι παγκόσμια ψυχαναγκαστική νεύρωση που προκαλεί ενοχή και φόβο. Ο Ντάνιελ Ντένετ λέει πως όταν κάτι μας ξαφνιάζει, φανταζόμαστε κάποιο αόρατο αίτιο. Το ένστικτο αυτό μας προστατεύει. Αν όμως η κατάσταση συνεχιστεί, μας γίνεται έμμονη ιδέα και τη μοιραζόμαστε με άλλους. Οι ιδέες εξελίσσονται όπως τα γονίδια ακολουθώντας μια πολιτισμική φυσική επιλογή και σχηματίζουν μια σειρά προκαταλήψεων που μετατρέπονται σε θρησκεία, όταν μια ομάδα τις ασπάζεται προσθέτοντας οργάνωση και τελετουργικό.  Οι θρησκείες εξελίσσονται εδώ και χιλιάδες χρόνια. Όσες επιβιώνουν το οφείλουν σε ορισμένα χαρακτηριστικά που δημιουργούν ισχυρό κοινωνικό ιστό (πίστη, αγάπη, συνεργασία...) Πλάθουμε το Θεό κατ' εικόνα και ομοίωσή μας, οι οργίλοι άγριο σαν της Π. Διαθήκης, οι πράοι σαν Θεό Αγάπης και του αποδίδουμε τις ιδιότητες που χρειαζόμαστε (καλός πατέρας, δίκαιος κριτής, εθνικός ηγέτης, σωτήρας…), όμως παγιδευόμαστε από το δημιούργημά μας με συνέπεια να χάνουμε το αγαθό της ελευθερίας, εφόσον η θρησκεία επιδιώκει να ρυθμίζει και τις πιο ασήμαντες λεπτομέρειες της ζωής. Στους κύκλους των θρησκευόμενων υπάρχει αδικία και ανισότητα. Ευνοούνται κόλακες και χαμερπείς. Οι  θρησκευτικοί ηγέτες ζουν με πολυτέλεια επιδεικνύοντας δεσποτική συμπεριφορά. Παριστάνουν τους εκπροσώπους του Θεού. Δικαιολογούν τα πάθη τους, συνεργάζονται με τους ισχυρούς και θεσπίζουν ποινές και νόμους μόνο για τους ανίσχυρους. Το ψέμα και η υπερβολή χρησιμοποιούνται σκόπιμα, για την εκμετάλλευση  ψυχής και σώματος. Εκείνοι που ξέρουν "να αρμέγουν τα πρόβατα" αποκτούν εθελοντές δούλους. Πολλοί έχουν το θράσος άλλα να διδάσκουν  και άλλα να κάνουν, σκανδαλίζοντας το "ποίμνιο". Υμνούν την ειρήνη, αλλά καλλιεργούν τη διχόνοια. Υπόσχονται  χαρά, αλλά προσφέρουν λύπη και πόνο. Υπόσχονται  ζωή και οδηγούν στο θάνατο. Επαινούν τη σοφία, αλλά καταδικάζουν τη λογική. Οι θρησκείες είναι όργανα εξουσίας και καταπίεσης. Σε πειθαναγκάζουν να εξυπηρετείς το συμφέρον των εκκλησιαστικών αρχόντων, πιστεύοντας ότι υπηρετείς το Θεό. Διαπλέκονται με την κοσμική εξουσία, για να ελέγχουν κάθε πολιτική, κοινωνική και οικονομική δραστηριότητα. Η εμμονή στο δόγμα δημιουργεί αντίδραση στην πρόοδο και στην απελευθέρωση του πνεύματος από λάθη του παρελθόντος. Η αναζήτηση της αλήθειας υπονομεύεται, αφού κάθε θρησκεία υποστηρίζει ότι είναι η αυθεντική πηγή της αλήθειας. Κάθε αμφισβήτηση δυσφημίζεται ως σατανική και διώκεται  ο αμφισβητίας. Οι θρησκείες όχι μόνο δεν διδάσκονται από τα λάθη τους, αλλά προσπαθούν να τα δικαιολογήσουν, ακόμη και όταν η επιστήμη τα ξεσκεπάζει. Φανατίζουν μάλιστα τόσο τους οπαδούς τους ώστε να βλέπουν το άσπρο μαύρο και αντίστροφα. Στις θρησκείες δεν υπάρχει δημοκρατία. Περιφρονείται η γνώμη της πλειοψηφίας. Ο λαός γίνεται κοπάδι που βόσκει ό,τι του προσφέρουν και τρέμει το ραβδί του τσοπάνη. Στις ψυχές των πιστών καλλιεργείται η τυφλή υπακοή, ο φόβος και η ενοχή. Τέλος οι θρησκείες δε σε αφήνουν ήσυχο ούτε και μετά θάνατον, αφού όλους καταφέρνουν να τους εκμεταλλεύονται, ζωντανούς και πεθαμένους.