Δόγμα περί ψυχής

Η θρησκεία είναι προσκολλημένη σε παλιές δοξασίες, τα δόγματα και απειλεί με αιώνιο θάνατο, όποιον τα αμφισβητεί. Στρατιές θεολόγων διέθεσαν όλη την ευστροφία τους στην εξεύρεση επιχειρηματολογίας υπέρ των δογμάτων. Τόνοι μελάνης χύθηκαν για το δόγμα περί ψυχής, που υποστηρίζει πως η ψυχή δίνει τη ζωή, τη  συνείδηση, την  προσωπικότητα και επιβιώνει μετά το θάνατο του σώματος. Ο Χριστιανισμός επηρεάστηκε από  τον Πλάτωνα (Φαίδων ή περί ψυχής) και τους Στωικούς  που  τιμούσαν  την ψυχή ως αθάνατη και καταφρονούσαν το σώμα ως φθαρτό και επιρρεπές στην αμαρτία, γι αυτό παρακινεί σε κακοπάθεια, ασιτία και ταπείνωση του σώματος, με σκοπό τον εξαγνισμό της ψυχής από τις αμαρτίες στις οποίες την παρασύρει το σώμα με τις επιθυμίες του. Διδάσκει ότι ο θεός δημιουργεί την ψυχή, μόλις γίνει η γονιμοποίηση στη μήτρα. Αν ισχύει αυτό, τότε ο γιατρός που κάνει τεχνητή γονιμοποίηση ή κλωνοποίηση γίνεται θεός ή αναγκάζει το θεό να δημιουργήσει ψυχές, όπως γράφει ο Α. Μέσκος στο βιβλίο του «Σοκ και δέος». Τις δραστηριότητες του εγκεφάλου, π.χ. συνείδηση, νόηση, βούληση, σκέψεις, αποφάσεις κλπ. κακώς θεωρεί άυλη οντότητα, ψυχή. Τα ψυχικά φαινόμενα και οι διαταραχές στη συμπεριφορά έχουν βιολογική βάση. Σχιζοφρενείς, καταθλιπτικοί και επιληπτικοί έχουν στιγματισθεί από το Χριστιανισμό ως δαιμονισμένοι κι έχουν βασανιστεί και σκοτωθεί από εξορκιστές, ενώ η Ιατρική ανακαλύπτει τα φυσικά αίτια αυτών των ασθενειών και μεθόδους θεραπείας. Είναι παράλογο να καταλογίζονται στην ψυχή οι συνέπειες μιας σωματικής δυσλειτουργίας ως αποτελέσματα αμαρτιών ή εκδηλώσεις μεταφυσικές, π.χ. η επιληπτική κρίση να θεωρείται δαιμονισμός, η ακατάληπτη φλυαρία ασθενών με αφασία Wernicke να ερμηνεύεται ως γλωσσολαλιά λόγω επιφοίτησης αγίου πνεύματος, η νιρβάνα των βουδιστών να θεωρείται πνευματική κατάκτηση, ενώ πρόκειται για αποτέλεσμα υπολειτουργίας του κροταφικού λοβού, ή να θεωρούνται θεόπνευστα τα παραληρηματικά κείμενα που γράφουν άτομα με κάποια μορφή επιληψίας …. Τέτοια φαινόμενα μπορούν να προκληθούν τεχνητά, π.χ. με το «κράνος του θεού» του δρ. Μ. Persinger που παράγει μαγνητικό πεδίο το οποίο δημιουργεί στον εγκέφαλο την αίσθηση θεϊκής παρουσίας.   Αν ο θάνατος του εγκεφάλου δε βλάπτει την ψυχή,  μια βλάβη του ή ένας ερεθισμός του δεν την επηρεάζει. Είναι ανόητο η ψυχή να εξαρτάται από τη χημεία, τα γονίδια και άλλους παράγοντες, που δεν μπορούμε να ελέγξουμε. Η αφαίρεση μέρους του κροταφικού λοβού, η παρουσία όγκου, το  αλτσχάιμερ κ.λπ. μπορούν να κάνουν τον άνθρωπο αδιάφορο για τη θρησκεία.  Τραύμα στο μετωπιαίο φλοιό μπορεί να προκαλέσει έλλειψη ηθικών αναστολών.  Η μόνιμη αμνησία μπορεί να κάνει κάποιον να ξεχάσει τη θρησκεία του και να μην μπορεί να κατηχηθεί ξανά. Η σχιζοφρένεια προκαλεί  παραισθήσεις και υπερφυσικές φωνές που διατάζουν ακόμα και φόνο, συμπτώματα για τα οποία ο ασθενής δεν ευθύνεται, οπότε, πώς μπορεί να καταδικαστεί η ψυχή του γι αυτά;  Ο Παύλος παραπονιόταν ότι η ψυχή του (νους ή έσω άνθρωπος) χαιρόταν με το νόμο του θεού, αλλά το σώμα του (νόμος της σαρκός) υπηρετούσε την αμαρτία (Προς Ρωμαίους, ζ΄22-25: «συνήδομαι γαρ τω νόμω του θεού κατά τον έσω άνθρωπον. Βλέπω δε έτερον νόμον εν τοις  μέλεσί μου, αντιστρατευόμενον τω νόμω του νοός μου και αιχμαλωτίζοντά με εν τω νόμω της αμαρτίας….τω μεν νοϊ δουλεύω νόμω θεού, τη δε σαρκί νόμω αμαρτίας»). Δε γνώριζε ότι το αριστερό ημισφαίριο του εγκεφάλου λειτουργεί ως φύλακας του κατεστημένου και το δεξί ως δικηγόρος του διαβόλου. Αυτό που θεωρούσε ψυχή είναι το αριστερό ημισφαίριο που βασίζεται στη λογική, ενώ ο «νόμος της αμαρτίας» που απέδιδε στο σώμα, ήταν το δεξί ημισφαίριο, που κυριαρχείται από τα συναισθήματα. Το θεμέλιο της χριστιανικής πίστης, η ανάσταση των νεκρών, δημιουργεί κι άλλο πρόβλημα που αφορά την ψυχή κάποιου που άλλαξε χαρακτήρα λόγω εγκεφαλικής βλάβης. Ποιος εαυτός του θα αναστηθεί; Αυτός που είχε πριν από τη βλάβη ή ο άρρωστος; Οι χριστιανοί θεωρούν την ψυχή αμετάβλητη και άυλη, όμως δέχονται ότι επηρεάζεται από την ύλη που είναι κάτι μεταβλητό και από τον εγκέφαλο που λαμβάνει δεδομένα, δίνει εντολές, παράγει συνείδηση και βούληση και καθοδηγεί το σώμα. Σύμφωνα με τον Έριχ Φρομ: «Ψυχή του ανθρώπου είναι η μνήμη του  και ψυχή του σύμπαντος η μνήμη της ανθρωπότητας». (Πολλά στοιχεία επιστημονικά θα βρεις στο ιστολόγιο on the way to ithaka, «Το φάντασμα στη μηχανή»).  Το δόγμα περί ψυχής στο Λόγο του Μ. Αθανασίου «Κατά Ελλήνων». Είναι γνωστό ότι στον εγκέφαλο βρίσκονται τα κέντρα της σκέψης, της λογικής, των συναισθημάτων, της φαντασίας, της μνήμης της κρίσης, της λήψης αποφάσεων και κάθε νοητικής λειτουργίας που συγκροτεί την προσωπικότητα, το εγώ του ατόμου. Στον εγκέφαλο γεννιούνται και αποθηκεύονται οι πεποιθήσεις και οι αναμνήσεις. Όλες οι ιδιότητες που ο χριστιανισμός αποδίδει στην ψυχή προέρχονται από την εγκεφαλική δραστηριότητα. Αυτή η αλήθεια ήταν γνωστή στον Ιπποκράτη (460-377 προ Χριστού) που έλεγε ότι από τον εγκέφαλο πηγάζει η χαρά και η θλίψη. Μέσω αυτού βλέπουμε, ακούμε, αναγνωρίζουμε το δίκαιο και το άδικο, το ωφέλιμο και το βλαβερό, το γλυκό και το αλμυρό.... και αποκτούμε σοφία και γνώση. Όμως οι πατέρες της Εκκλησίας, όπως ο Μ. Αθανάσιος, δογματίζουν ότι η ψυχή είναι ένας πνευματικός εαυτός λογικός και αθάνατος που κατοικεί μόνο στο ανθρώπινο σώμα, επειδή μόνο ο άνθρωπος διαθέτει λογική, μνήμη και φαντασία: «εκ του μόνον τον άνθρωπον τα έξωθεν εαυτού λογίζεσθαι και ενθυμείσθαι ….τα διά των οφθαλμών ορώμενα κρίνει … και τα εν ουρανοίς φαντάζεται», (Μ. Αθαν, Κατά Ελλήνων,.παράγρ. 31). Αν η λογική, η κρίση, η μνήμη, η βούληση κ.ο.κ. ήταν ιδιότητες της ψυχής, δεν θα επηρεάζονταν από βλάβες του εγκεφάλου, ούτε από «ψυχοθεραπευτικά» φάρμακα που επιδρούν στον εγκέφαλο αυξάνοντας τη δράση των «νευροδιαβιβαστών» (ντοπαμίνη, νοραδρεναλίνη, σεροτονίνη). Ο Αθανάσιος αντιγράφει το πλατωνικό δόγμα της αθανασίας της ψυχής, ότι πλάστηκε από το θεό «κατ’ εικόνα του»,  ώστε "αόρατος" και «αθάνατος γέγονεν η ψυχή». Έτσι εξηγεί τον πόθο του ανθρώπου για   αθανασία (παρ. 33-34). Ισχυρίζεται ότι η ψυχή ονειρεύεται, όταν το σώμα κοιμάται και, αν είναι καθαρή, συναντά αγγέλους και αγίους (παρ. 33). Για κάθε κακία θεωρεί υπεύθυνη την ψυχή, η οποία κυβερνά το σώμα (ηγεμονεύει) και  «πλανωμένη ... εις τα εναντία δύναται κινείν τα του σώματος μέλη»(παρ.4)και «ελαύνουσα παρά το πρέπον τα του σώματος μέλη … αμαρτάνει» (παρ.5). Η ψυχή επινόησε το κακό: «η ψυχή των ανθρώπων …  εαυτή τα κακά επενόησεν» (παρ. 7). Αιτία του θανάτου είναι η έξοδος της ψυχής από το σώμα «δια την ταύτης αναχώρησιν αποθνήσκει το σώμα», εφόσον «η ψυχή το σώμα κινεί … η γαρ κίνησις της ψυχής ουδέν έτερον εστιν ή η ζωή αυτής»(παρ. 33). Σήμερα είναι γνωστό ότι το εγκεφαλικό στέλεχος, δηλ. το αρχαιότερο και κατώτερο τμήμα του εγκεφάλου, ευθύνεται για τις ζωτικές αυτόνομες λειτουργίες, όπως η επιβίωση, η κίνηση και η συνείδηση. Ο θάνατός του, ορίζει το θάνατο του οργανισμού.  Οι χριστιανικές αντιλήψεις περί θανάτου  θυμίζουν το νοητικό πείραμα με τη γάτα του Σρέντινγκερ, που όσο βρίσκεται κλεισμένη μέσα σε ένα ειδικό κουτί, δεν γνωρίζουμε αν είναι ζωντανή ή νεκρή. Έτσι και οι ψυχές των νεκρών βρίσκονται σε μια κατάσταση απροσδιοριστίας, όπου οι πιθανότητες να ζουν ή να μη ζουν ισχύουν ταυτόχρονα. Η τέλεση μνημοσύνων και προσευχών υπέρ αναπαύσεως των «κεκοιμημένων» και οι διηγήσεις περί εμφανίσεων νεκρών σε οράματα και  επικοινωνίας  με ζώντες, προϋποθέτουν ότι οι ψυχές μετά την εκδημία τους από το σώμα ζουν, αισθάνονται και σκέπτονται. Όμως τα ιερά κείμενα ισχυρίζονται ότι οι ψυχές των νεκρών θα συναναστηθούν με τα σώματά τους μόνο κατά τη Δευτέρα παρουσία, και μάλιστα τα αναστημένα σώματα δεν θα είναι υλικά, αλλά πνευματικά και μόνο τότε θα καταργηθεί ο θάνατος (Θεσσαλονικείς Α΄4, Δ΄13-18, Κορινθίους Α΄15-26, ΙΕ΄20-24, 35,42-45,53-55, Φιλιππησίους Γ΄20-21 κ.α.) Επομένως μέχρι τη Δευτέρα παρουσία οι νεκροί ούτε αισθάνονται, ούτε επικοινωνούν. Το γράφει και η Παλαιά Διαθήκη: «οι νεκροί ουκ εισί γινώσκοντες ουδέν…» (Εκκλησιαστής, Θ 5-6),   «ουκ έστιν εν τω θανάτω ο μνημονεύων σου…» (Ψαλμός 6^ος, στ. 6), «ου γαρ οι εν άδου αινέσουσί σε, ουδέ οι αποθανόντες ευλογήσουσί σε, ουδέ ελπιούσιν οι εν άδου την ελεημοσύνην σου» (Ησαϊας,ΛΗ΄18-19).