Μεταφορές και αλληγορίες - Φίλων

Πολλοί αποφεύγουν τη μεταφορική ερμηνεία των ιερών κειμένων από φόβο, μήπως θεωρηθούν αιρετικοί. Ο συγγραφέας Νταν Μπράουν γράφει στον "Κώδικα Ντα Βίντσι": "...Τα προβλήματα δημιουργούνται, όταν αρχίζουμε να πιστεύουμε κυριολεκτικά στις μεταφορές που εμείς οι ίδιοι δημιουργήσαμε.... Η Βίβλος αποτελεί τη βασική κατευθυντήρια γραμμή στη ζωή εκατομμυρίων ανθρώπων, όπως ακριβώς το Κοράνι, η Τορά και ο Κανόνας Παλί.... Εκείνοι που καταλαβαίνουν πραγματικά το ουσιαστικό νόημα των θρησκειών τους γνωρίζουν ότι οι θρησκευτικές ιστορίες είναι απλές μεταφορές... Η θρησκευτική αλληγορία έγινε μέρος του ιστού της πραγματικότητας….». Για παράδειγμα, η λέξη Θεός εκφράζει τον πόθο του ανθρώπου να ξεφύγει από τα στενά πλαίσια των δυνατοτήτων του και να εξηγήσει τα πάντα.  Διάβολος είναι η αιτιολόγηση της ύπαρξης του «κακού» στον κόσμο. Η Αμαρτία προκύπτει  από την ενοχή που αισθάνεται ο άνθρωπος για την επικράτηση του κακού. Το Βάπτισμα υποδηλώνει την πρωταρχική σημασία του νερού για τη  ζωή. Η προσμονή ενός Σωτήρα φανερώνει τον πόθο λύτρωσης από τη φθορά. Το μυστήριο της Θείας Μετάληψης εκφράζει την ελπίδα για απόκτηση  αθανασίας. Η Θεϊκή Μητέρα ενσαρκώνει τη λαχτάρα για ανιδιοτελή αγάπη και μητρική παρηγοριά στα βάσανα. Ο Παράδεισος τη νοσταλγία της πρωτόγονης αθωότητας και άμεσης επαφής με τη Φύση. Η Κρίση και Ανταπόδοση την επιθυμία για απονομή δικαιοσύνης και ισότητας… Πίσω από τέτοιους συμβολισμούς  η ανθρωπότητα έχει κρύψει  τη λαχτάρα της για μια ζωή καλύτερη και ανώτερη.

Φίλων, ο εφευρέτης της αλληγορικής ερμηνείας της Βίβλου

Ιδρυτής της  χριστιανικής  φιλοσοφίας είναι ο  Ιουδαίος Φίλων ο Αλεξανδρινός (20 π.Χ –50 μ.Χ), ευρετής της αλληγορικής ερμηνείας της Βίβλου, οπαδός του Πλάτωνα και σύγχρονος του Παύλου και του Ιησού. Με την αλληγορική ερμηνεία έδωσε φιλοσοφική αξία στους μύθους της Π. Διαθήκης. Η Γραφή λέει πως ο κόσμος έγινε σε 6 μέρες, αλλά ο Φίλων εξηγεί πως το 6 δεν σημαίνει χρόνο, αλλά τελειότητα και ότι «ουκ εν χρόνω γέγονε κόσμος, αλλά δια κόσμου συνέστη χρόνος» (Νόμων ιερών αλληγορίας, Α΄2).  Ο «Λόγος» που συγκροτεί τον κόσμο (κατά τους στωικούς) κατά τον Φίλωνα είναι η Σοφία του θεού. Η ψυχή προϋπάρχει και είναι αθάνατη. Ο θεός της έδωσε σώμα με αισθήσεις, ώστε να κατανοεί τα «στερεά σώματα», όπως νοεί τα ασώματα (Περί Χερουβίμ XVΙΙΙ 58-60). Οι αισθήσεις ανήκουν στο ζωώδες μέρος της ψυχής (Περί αποικίας κλπ., 207). Η ίδια αισθάνεται ξένη προς το σώμα: «απολιπούσα τον ουράνιον τόπον καθάπερ εις ξένην χώραν ήλθε το σώμα»  (Περί του θεοπέμπτους είναι τους ονείρους, Ι, 181) και ζητά τη θέωση. Οι ιδέες του Πλάτωνα έγιναν στο Φίλωνα  «νοήσεις του θεού» με τις οποίες ο Λόγος δημιουργεί από το μηδέν με πρότυπο τον νοητό κόσμο. Ο Φίλων, όπως οι Πυθαγόρειοι έδωσε στους αριθμούς  θρησκευτικό νόημα, π.χ. η μονάδα συμβολίζει το θεό. Η τετράδα τα 4 στοιχεία του κόσμου... Οι Πυθαγόρειοι, γράφει ο Φίλων, θεωρούν το 7 «ηγεμόνα των συμπάντων» (Περί της κατά Μωυσέα κοσμοποιίας, XXXIII, 100). Ο Σόλων σε ποίημά του χωρίζει την ανθρώπινη ζωή σε 10 επτάδες (XXXV, 103). Ο Ιπποκράτης μετρά 7 ηλικίες του ανθρώπου (παιδίον, παις, μειράκιον, νεανίσκος, ανήρ, πρεσβύτης, γέρων)... Τα άστρα της Πούλιας, οι χορδές της λύρας και άλλες γνωστές επτάδες δείχνουν για το Φίλωνα την ιερότητα του 7. Τα 2 χερουβίμ με την πύρινη περιστρεφόμενη ρομφαία στην πύλη της Εδέμ, δηλώνουν την περιστροφή των ουρανίων σφαιρών και τα 2 ημισφαίρια του ουρανού, γιατί στέκονται το ένα αντίκρυ στο άλλο, σκυμμένα προς τη γη, η οποία είναι «το μέσον του παντός» και  μόνη από τα μέρη του κόσμου δεν κινείται («Περί των Χερουβίμ κλπ.,VII,VIIΙ). Κάθε μύθος της Βίβλου έχει κατά το Φίλωνα φιλοσοφική διάσταση και ηθικό δίδαγμα. Η γαϊδούρα του μάντη Βαλαάμ, που μιλούσε ανθρώπινα, είναι ο άφρων βίος χωρίς λογική: «λόγον η φύσις δυνατώτατον σύμμαχον ανθρώπω δημιουργήσασα τον μεν χρήσθαι αυτώ δυνάμενον ορθώς απέδειξεν ευδαίμονα και λογικόν όντως, τον δε μη δυνάμενον άλογόν τε και κακοδαίμονα».  Η Εύα συμβολίζει την αίσθηση και ο Αδάμ το νου: «ο εν ημίν νους –κεκλήσθω δε Αδάμ- εντυχών τη αισθήσει ….-καλείται δε Εύα- …η δε συλλαμβάνει… και τίκτει κακών ψυχής το μέγιστον, οίησιν» (Περί Χερουβίμ XVΙΙ 57). Η μετάσταση του  Ενώχ  (Γεν., 5,24) εξηγείται ως μετάθεση από την αμάθεια στην παιδεία και από την αφροσύνη στη φρόνηση (Περί Αβραάμ,12).  Κατά τον Φίλωνα οι δίκαιοι γεννούν αγόρια, γιατί η αδικία γεννά θηλυκά! (Περί Γιγάντων, 4-5). Η κακία και τα πάθη είναι θηλυκά παιδιά της ψυχής, που εκθηλύνουν τον άνθρωπο (Περί Άβελ,ΧΧΧΙ 103), «θήλεα δε φύσει τα πάθη» (Περί του το χείρον τω κρείττονι φιλείν…», ΙΧ, 28). Ο θεός είναι άντρας, πατέρας όλων, που σπέρνει και γεννά τα πάντα: (Περί του το χείρον κ.λπ. XL,147). Οι γυναίκες των πατριαρχών συμβολίζουν τις αρετές:  Η Σάρρα την ικανότητα του άρχειν. Η Ρεβέκκα την επιμονή ... κλπ. Το χριστιανικό δόγμα της παρθενογένεσης βασίστηκε στην εξής σκέψη του Φίλωνα: Ο θεός είναι ο άντρας της σοφίας και το σπέρμα του γεννά την ευτυχία, όταν πέφτει σε καλή και παρθένα γη, γιατί αρμόζει στο θεό να έχει σχέση με φύση αμόλυντη και παρθενική,  …κι όταν ο θεός αρχίζει να συναναστρέφεται με την ψυχή, την κάνει ξανά παρθένα. Παράδειγμα η Σάρρα που γέννησε, όταν "την εγκατέλειψαν τα γυνακεία" και επέστρεψε «εις αγνευούσης παρθένου τάξιν» (XIV, 49-50). Το όνομα του Κάιν σημαίνει «κτήσις», («Περί Χερουβίμ ΧΧ, 65) και συμβολίζει το νου που χάρη στις αισθήσεις αντίκρισε τον κόσμο και καυχήθηκε ότι όλα είναι δικά του, σαν τον Αλέξανδρο το Μακεδόνα (ΧΙΧ 63) ή τον Ξέρξη, ο οποίος «τον μεν Ελλήσποντον ζευγνύς γεφύραις, όρος δε τον Άθω ρηγνύς ….και εις ουρανόν …ήλιον ετόξευεν …» (Περί του θεοπέμπτου των ονείρων, ΙΙ, 117-120) Εκείνος που καυχιέται και οικειοποιείται όσα ανήκουν στο θεό θα τιμωρηθεί όπως ο Σίσυφος (ΧΧΙV,78). Η ψυχή είναι οίκος του θεού  (Περί του θεοπέμπτου κλπ., ΧΧΧ,101-105, Ι, 149), γι αυτό πρέπει να στολίζεται με αρετές και γνώσεις γραμματικής, ποίησης, γεωμετρίας, μουσικής, ρητορικής κ.α. Προορισμός της είναι η παλιγγενεσία μετά το θάνατο (ΧΧΧΙΙ,114). Ο αέρας από την επιφάνεια της γης μέχρι τη σελήνη λέγεται συμβολικά κλίμαξ (σκάλα), γιατί  από εκεί ανεβοκατεβαίνουν μυριάδες αθάνατες ψυχές, όσες και τα άστρα. Από αυτές, όσες είναι πιο κοντά στη γη, αν θέλουν, κατεβαίνουν σε σώματα.  Αν θεωρούν το σώμα φυλακή και τάφο, ανεβαίνουν ψηλά στον αιθέρα και πετούν  αιώνια. Υπάρχουν ψυχές καθαρότατες και άριστες, που βλέπουν και ακούνε τα πάντα. Οι φιλόσοφοι τις ονομάζουν δαίμονες (=θεούς) και η αγία γραφή αγγέλους και είναι μεσίτες μεταξύ θεού και ανθρώπων (Περί του θεοπέμπτους είναι τους ονείρους, Ι, 134-143). Η παντρειά των γιων του θεού με θνητές πριν από τον κατακλυσμό συμβολίζει τις ψυχές που κατέβηκαν σε σώματα (Περί γιγάντων 6-33). Αυτές ονομάστηκαν «πονηροί άγγελοι» γιατί προτίμησαν τις γυναίκες, δηλαδή τις ηδονές, με αποτέλεσμα να απομακρυνθεί από αυτούς το πνεύμα του θεού, η σοφία...   Ο θεός είναι φως (Περί του θεοπέμπτου κλπ, Ι, 75) και ο θείος λόγος ήλιος (Ι,85-86).  Οι σοφοί που ασκούνται στις αρετές  ανταμείβονται από το θεό με το να κατοικούν τον ολύμπιο, ουράνιο χώρο, ενώ οι κακοί καταδικάζονται στα βάθη  του Άδη (Ι, 151-152). Οι "θεομηνίες" δεν οφείλονται στο θεό, αλλά στις μεταβολές των στοιχείων της φύσης: «σεισμοί τε και λοιμοί και κεραυνών βολαί και όσα τοιαύτα λέγεται μεν είναι θεήλατα, προς δ’ αλήθειαν ουκ έστι (θεός γαρ ουδενός αίτιος κακού το παράπαν), αλλ’ αι των στοιχείων μεταβολαί ταύτα γεννώσιν». Ο Φίλων έγραψε τον ωραιότερο έπαινο για την Ελλάδα: «Μόνη η Ελλάς αψευδώς ανθρωπογονεί, φυτόν ουράνιον και βλάστημα θείον ηκριβωμένον, λογισμόν αποτίκτουσα οικειούμενον επιστήμη» (Περί προνοίας, ΙΙ, 53 και 66). Θεωρούσε το Μωυσή ως τον «φιλόσοφο-βασιλιά» της «Πολιτείας» του Πλάτωνα. Οι δάσκαλοι του Μωυσή ήταν ακριβοπληρωμένοι  Έλληνες (Περί του βίου Μωυσέως, Α΄, 21 – 23). Έβοσκε πρόβατα, επειδή μόνος ικανός να γίνει τέλειος βασιλιάς είναι ο καλός βοσκός, γιατί εκπαιδεύθηκε πάνω στα κατώτερα ζώα να κυβερνά τα ανώτερα (ζώα)...  Ο χρόνος είναι  «διάστημα της του κόσμου κινήσεως». Κόσμος και χρόνος είναι συνομήλικοι. Ο κόσμος είναι αίτιος του χρόνου (Περί αφθαρσίας κόσμου 52-53). Δεν δέχεται προσθήκη, γιατί τα περιλαμβάνει όλα, ούτε αφαίρεση, γιατί το αφαιρεθέν θα είναι πάλι κόσμος μικρότερος, ούτε μετατόπιση, γιατί κάθε στοιχείο έχει τη θέση που του επιτρέπει η βαρύτητα, ούτε αλλοίωση, γιατί υπάρχει ισορροπία των στοιχείων, τα οποία δεν χάνονται, αλλά μεταβάλλονται το ένα στο άλλο, όπως λέει και ο Ηράκλειτος  ... Δεν θα εκπυρωθεί το σύμπαν, γιατί, αν γινόταν αυτό, θα εξαφανίζονταν τα θεϊκά πνεύματα του κόσμου, ο οποίος είναι  «θεών αισθητών οίκος» και ο θεός που τον κυβερνά «υπ’ αργίας και απραξίας δεινής αβιώτω βίω χρήσεται»(83-84). Ο κόσμος είναι ένας, τέλειο έργο του τέλειου θεού και δεν θα καταστραφεί. Είναι γεννητός μα άφθαρτος, όπως είπε ο Μωυσής και κατόπιν ο Ησίοδος και ο Πλάτων στον Τίμαιο. Τίποτα δεν γίνεται από το τίποτα και τίποτα δεν χάνεται στο τίποτα.  Δεν θα τον καταστρέψει ο θεός, γιατί «προς τάξιν αταξίαν μεταβάλλει ου προς αταξίαν τάξιν» και ως απαθής δεν μετάνιωσε που τον δημιούργησε. Αν φτιάξει άλλο κόσμο, χειρότερο, τότε είναι κακός δημιουργός. Αν φτιάξει όμοιο με τον τωρινό, ματαιοπονεί σαν παιδί που κτίζει στην άμμο. Αν φτιάξει καλύτερο, δεν είναι αμετάβλητος, αλλά βελτιώνεται η διάνοιά του. Όμως ο θεός δεν αλλάζει ούτε προς το χειρότερο ούτε προς το καλύτερο. Τα ανθρώπινα έργα δέχονται βελτίωση και είναι φθαρτά, ενώ του θεού είναι άφθαρτα, όπως και  η ψυχή του κόσμου (η θεία πρόνοια). Αν ήταν ο κόσμος φθαρτός, όλα τα φθαρτά του μέρη θα καταστρέφονταν ταυτόχρονα. Όμως καθένα από αυτά μεταβάλλεται στο γειτονικό του στοιχείο κι αλλάζει μορφή, μα τίποτε δεν πεθαίνει. Τα έργα των ανθρώπων σταματούν, όταν ολοκληρωθούν, ενώ του θεού είναι αθάνατα, γιατί το τέλος τους είναι μια νέα αρχή. Το τέλος της μέρας, π.χ., είναι η αρχή της νύκτας, της γέννησης ο θάνατος και αντίστροφα. Δεν πεθαίνει τίποτε από αυτά που γεννιούνται: «θνήσκει δ’ ουδέν των γιγνομένων» (Νόμων ιερών αλληγορίας, Α΄6-7). Κατά τον Θεόφραστο, αν η γη ήταν αγέννητη, τα όρη θα είχαν ισοπεδωθεί από τις βροχές, θα λιγόστευε ο αέρας και το χώμα, ενώ η θάλασσα θα είχε στεγνώσει, αφού παλαιότερα τα νερά σκέπαζαν ολόκληρα νησιά, όπως τη Δήλο και τη Ρόδο.  Ο Φίλων απαντά ότι τα όρη είναι σαν τα δέντρα που άλλα κλαδιά τους καταστρέφονται κι άλλα δημιουργούνται. Έτσι και η γη ανανεώνεται π.χ. με την εκτίναξη λάβας από ηφαίστεια. Αυτή η διαδικασία δεν γίνεται αισθητή, γιατί μεσολαβεί πολύς χρόνος. Όσο για τη θάλασσα, αλλού υποχωρεί κι αλλού κατακλύζει τη στεριά, όπως έγινε  στη Σικελία, που ήταν κάποτε ενωμένη με την Ιταλία και αποκόπηκε ή την Ατλαντίδα που καταποντίστηκε όπως αναφέρει ο Πλάτων στον Τίμαιο (Περί αφθαρσίας κόσμου).