Νεμέσιος, Δίδυμος ο τυφλός, Κοσμάς ο Ινδικοπλεύστης (επιλογές)

  Ο Νεμέσιος, επίσκοπος Εμέσης της Συρίας (Χομς) έζησε περί το 400 μ.Χ. Ήταν οπαδός του κυκλικού χρόνου, σαν τον Αριστοτέλη και τους στωικούς, που είχαν επηρεαστεί από την κυκλική επαναφορά των εποχών. Η Εκκλησία προτίμησε τη μη αναστρέψιμη γραμμική ροή του χρόνου. Στην πραγματεία του Νεμέσιου «Περί της φύσεως του ανθρώπου» φαίνεται η επίδραση της ελληνικής φιλοσοφίας: Η ψυχή δίνει κίνηση στο σώμα. Ο άνθρωπος είναι ζώον «πολιτικόν». Δεν πλάστηκε αθάνατος, γιατί οι αθάνατοι δεν χρειάζονται τροφή, ενώ ο Αδάμ χρειαζόταν. «Θνητός κατεσκευάσθη δυνάμενος δε εκ προκοπής τελειούμενος αθάνατος γενέσθαι».  Ο καρπός της γνώσης ενίσχυε την αντιληπτικότητα του νου, όπως κάποια φυτά επηρεάζουν τη λειτουργία του οργανισμού («εισίν έτι και νυν δυνάμεις εν τοις φυτοίς μέγισται»). Η βρώση του καρπού έκανε τον άνθρωπο να καταλάβει ότι είναι θνητός. Ο θεός δεν ήθελε να γίνει αυτό, πριν τελειοποιηθεί, γιατί θα παραμελούσε την ψυχή του και θα στρεφόταν στην ικανοποίηση των σωματικών αναγκών. Γι αυτό από τροφοσυλλέκτης που ήταν αρχικά μέσα στον Παράδεισο, του επετράπη μετά την πτώση να καταναλώνει κρέας.

Χριστιανικά λάθη που επαναλαμβάνει ο Νεμέσιος: *Κανένα ζώο δεν έβλαπτε αρχικά τον άνθρωπο, αλλά όλα τον υπηρετούσαν, «συνεισήλθε γαρ τη αμαρτία και η παρά τούτων βλάβη». [Η εξημέρωση των ζώων άρχισε μετά την εποχή των παγετώνων, γύρω στο 12.000 π.Χ. Οι δεινόσαυροι και όχι ο άνθρωπος κυριάρχησαν  130 εκατομμύρια χρόνια στον πλανήτη μας κι αν δεν εξαφανίζονταν στο τέλος της κρητιδικής περιόδου, δεν θα μπορούσαν να εξελιχθούν τα πρώτα θηλαστικά από τα οποία καταγόμαστε]. *Τα πρώτα ζώα είχαν λογικές ψυχές («εις τα πρώτα γενόμενα σώματα των ζώων ενεβλήθησαν λογικαί ψυχαί») Ίσως  θέλει να δικαιολογήσει γιατί το φίδι μπορούσε να συζητά με έναν άνθρωπο, χωρίς αυτός να το βάζει στα πόδια.   *Υπάρχουν ζώα (έντομα, θαλάσσια είδη κ.α.) που δεν αναπνέουν. [Προϋπόθεση της ζωής είναι η αναπνοή. Τα έντομα έχουν αναπνευστικό σύστημα, με μικροσκοπικές οπές (φυσητήρες) κατά μήκος του σώματός τους. Όλα τα είδη, φυτά, ερπετά, ψάρια, κήτη, χελώνες, σαλιγκάρια,  κ.λπ. έχουν τον τρόπο τους να αναπνέουν] *Η ψυχή συμπάσχει με το σώμα που παρασύρεται από τα αμαρτωλά πάθη και όταν αυτή ντρέπεται, λυπάται, θυμώνει κλπ, το σώμα αναλόγως κοκκινίζει ή χλωμιάζει...[Μέσω των αισθήσεων  ενεργοποιούνται τα αντίστοιχα εγκεφαλικά κέντρα που παράγουν χημικές ουσίες ανάλογες με τα ερεθίσματα. Η αδρεναλίνη, που προκαλεί το κοκκίνισμα, σημαίνει συναγερμό στον οργανισμό εν όψει κινδύνου. Η φενυλεθυλαμίνη ευθύνεται για το ερωτικό πάθος. Η ντοπαμίνη προκαλεί ευχαρίστηση και απομακρύνει το στρες. Οι ενδορφίνες κατευνάζουν τον πόνο κλπ. Έδρα των συναισθημάτων είναι μια περιοχή στον εγκέφαλο, η αμυγδαλή. Αν αφαιρεθεί με λοβοτομή, τότε ο άνθρωπος δεν νιώθει κανένα συναίσθημα. Η λογική εδράζεται στον προμετωπιαίο λοβό, στον νεοφλοιό του εγκεφάλου, εξελικτικά πρόσφατο απόκτημα του ανθρώπου, σημαντικό για την πνευματική του ανάπτυξη. Είναι  σαν να έχουμε δύο μυαλά, που το ένα σκέφτεται λογικά, ενώ το άλλο, το παλαιότερο, σκέφτεται ενστικτωδώς και αντιδρά πιο γρήγορα. Αυτά δημιουργούν εσωτερικές συγκρούσεις με συνέπεια πότε να νικά η λογική και πότε το συναίσθημα. Σ’ αυτή τη λειτουργία δεν μεσολαβούν υπερφυσικά φαινόμενα, πνεύματα, ψυχές, θεοί ή δαίμονες]. *Οι ψυχές προϋπάρχουν. Δεν γεννιούνται από άλλες ούτε κτίζονται από το θεό, γιατί ο Μωυσής έγραψε ότι μετά τη δημιουργία ο θεός «κατέπαυσε από πάντων των έργων αυτού» και δεν δημιουργεί πια ψυχές, απλά επιτρέπει «την εμψύχωσιν γίνεσθαι». [Οι ορφικοί, οι πυθαγόρειοι και ο Πλάτων δίδασκαν ότι οι ψυχές προϋπήρχαν, αλλά κλείστηκαν σε σώματα για να τιμωρηθούν λόγω αμαρτίας (αγνωμοσύνη στο θεό) και σκοπός τους είναι η απελευθέρωση από το σώμα που είναι ο τάφος τους. Αυτό δέχονταν ο Ωριγένης, ο Κλήμης Αλεξανδρείας, ο Δίδυμος ο Τυφλός και πολλοί άλλοι πατέρες, μέχρι να αναθεματιστεί ως αίρεση και να επικρατήσει το δόγμα ότι η ψυχή είναι κατά χάριν αθάνατη και δημιουργείται από το θεό ταυτόχρονα με το σώμα.] *Η ψυχή δεν αποσυντίθεται (θάνατος= αποσύνθεση) γιατί είναι απλή, σε αντίθεση με το σώμα που είναι σύνθετο. [πλατωνικό επιχείρημα υπέρ της αθανασίας της ψυχής].*Η ψυχή είναι αθάνατη, υπήρχε και θα υπάρχει πάντα, γιατί δεν έχει αρχή, ώστε να έχει τέλος. [Αν μπορεί κάθε γενετιστής να δημιουργεί ανθρώπους, τότε ή αυτοί δεν έχουν ψυχή ή ο γιατρός γίνεται θεός, αφού δημιουργεί σώματα με ψυχές ή είναι παντοδύναμος, αφού αναγκάζει το θεό να φτιάξει ψυχές που δεν περιλαμβάνονταν στο σχέδιό του.] *Η ψυχή είναι ασώματη, χυμένη σε όλο το σώμα, όπως το φως του ήλιου στον αέρα. Κυβερνά και ζωογονεί το σώμα. Έχει τρία μέρη: Το λογιστικόν, με έδρα το κεφάλι, που  παράγει τη σκέψη, το θυμοειδές με έδρα την καρδιά, που παράγει τα συναισθήματα και το επιθυμητικό, με έδρα το ήπαρ, που δημιουργεί τις επιθυμίες. Όταν απαλλαγεί από το σώμα, θα γνωρίσει την αλήθεια. Κατά τον ύπνο χωρίζεται από το σώμα, ανεβαίνει στον ουράνιο κόσμο, αντιλαμβάνεται νοητές πραγματικότητες, βλέπει αποκαλυπτικά όνειρα και, λόγω της συγγένειάς της με το θεό, επικοινωνεί με τα νοητά όντα.  Αυτό μπορεί να το επιτύχει με ειδική προπαρασκευή, κρατώντας άγρυπνο το λογιστικό και κατευνάζοντας το θυμοειδές και το επιθυμητικό. [Αυτές οι αντιλήψεις είναι δάνεια από τον Πλάτωνα. Προέκτασή τους είναι η θεωρία για τα αστρικά ταξίδια της ψυχής (αστρική προβολή) σε άλλες διαστάσεις]. *Ο θεός δεν έφτιαξε τίποτε περιττό ή άσκοπο («ουδέν περιττόν παρά θεού γεγενήσθαι»). [Πολλά παραδείγματα ανατρέπουν αυτή τη θεωρία. Ιοί, παράσιτα, όργανα σε αχρηστία (φτερά στις κότες που δεν πετούν, σκωληκοειδής απόφυση στον άνθρωπο, μαστοί στους άνδρες...), βλαβερά ζώα και φυτά, ηλιακά συστήματα χωρίς κατοικήσιμους πλανήτες, μαύρες τρύπες, επικίνδυνοι αστεροειδείς, θανατηφόρες ακτινοβολίες κλπ.  Όπως μια λακκούβα στο δρόμο δεν σχεδιάστηκε με σκοπό να δεχτεί το βρόχινο νερό, έτσι και το σύμπαν δεν έχει δημιουργηθεί με σκοπό να τεθεί στην υπηρεσία μας. Εμείς προσαρμοστήκαμε στις συνθήκες που βρήκαμε.] *«Το πυρ, όταν αποβάλει τη θερμότητα γίνεται γη» και όταν πέφτει στη γη και ψύχεται γίνεται πέτρα, γι αυτό ο κεραυνός συνοδεύεται από πέτρα και θειάφι που είναι (το θειάφι) παγωμένη φωτιά. Όταν η φωτιά σβήσει, γίνεται αέρας και ψύχεται όταν πλησιάσει προς το ύδωρ και τη γη, γι αυτό τα κάτω μέρη (του αέρα) προς τη γη είναι ψυχρά  τα δε άνω και προς το πυρ θερμά. [Οι κεραυνοί δεν γίνονται πέτρες. Το θειάφι δεν είναι παγωμένη φωτιά. Ο αέρας δεν γίνεται θερμότερος όσο ανεβαίνει ψηλότερα από τη γη, ούτε το διάστημα είναι γεμάτο με πύρινο αιθέρα… Παρ’ όλα αυτά οι πιστοί επιμένουν ότι τα ιερά κείμενα είναι θεόπνευστα και καταλογίζουν έτσι στο άγιο πνεύμα έλλειψη γνώσεων και λάθη. Αν το θεϊκό πνεύμα θέλησε να δώσει εσκεμμένα λανθασμένες διδασκαλίες, αποδεικνύεται πνεύμα ψεύδους και θα πρέπει να ανησυχούν για  τις  προθέσεις του αυτοί που το λατρεύουν].

Δίδυμος ο Τυφλός (313-398)

Ο Δίδυμος ανήκει στην Κατηχητική σχολή Αλεξανδρείας. Ήταν οπαδός του Ωριγένη, της μετενσάρκωσης και της αποκατάστασης των πάντων. Αιώνες μετά το θάνατό του αφορίστηκε και ρίχτηκαν τα συγγράμματά του στην πυρά. Μερικά σώθηκαν σε παπύρους του 6^ου και 7^ου αιώνα, που βρέθηκαν στην Αίγυπτο το 1941.   Σε ομιλία του «Εις την Γένεσιν» χωρίζει τον κόσμο σε άνω και  κάτω: «κάτω εστί τα χείρονα, τα δε τη αρετή χρώμενα οικεία τοις άνω τυγχάνει». Ο θεός χώρισε αυτούς τους 2 κόσμους με το «στερέωμα» «ίνα του αγαθού και κακού διάκρισις γένηται». Έτσι  στον ουρανό υπάρχει το αόρατο, βασίλειο του θεού, ενώ η γη  είναι βασίλειο του διαβόλου. [Η κοσμολογία ανέτρεψε αυτό το μύθο. Πέρα και πάνω από τη γήινη ατμόσφαιρα είναι το απέραντο σκοτεινό και παγωμένο διάστημα, όπου ταξιδεύουν αμέτρητοι γαλαξίες κι ανάμεσά τους ο δικός μας]. Ο Δίδυμος δίδασκε ότι η δημιουργία του κόσμου κράτησε 6 μέρες, γιατί το 6 δηλώνει τελειότητα. Οι φωστήρες έγιναν την 4^η μέρα, γιατί το 4 είναι «δυνάμει δέκα» και το δέκα είναι ιερό, όπως φανερώνουν οι 10 εντολές. Το 1 φανερώνει ότι ο θεός είναι μονάδα, γι αυτό ο Ηλίας έλεγε στο θεό πως απέμεινε «μονώτατος» κι ας ήταν σαν κι αυτόν  άλλοι 7000 προφήτες.  Τα ζώα έγιναν την 5^η μέρα, γιατί 5 είναι οι αισθήσεις. Το 7 συμβολίζει την ανάσταση, το 8 την αιώνια ζωή ... και γενικά δεν υπάρχει αριθμός που να μη συμβολίζει κάτι. Έτσι οι αριθμοί γίνονται θρησκευτικά σύμβολα και δικαιώνεται ο Πυθαγόρας που πρώτος έδωσε στους αριθμούς μεταφυσική υπόσταση. Ο Δίδυμος εξηγεί επίσης γιατί ο θεός έχει φτερά και 7 μάτια, γιατί  ο Ενώχ και ο Ηλίας δεν πέθαναν, γιατί οι γυναίκες είναι σύμβολα των «αισθητών» και η Βίβλος δεν γράφει για γεννήσεις θυγατέρων, αλλά υιών και συμπεραίνει: «ότι ου θηλυτόκος ο δίκαιος», δηλ. ο δίκαιος δεν γεννά θηλυκά! Σχoλιάζοντας τον Εκκλησιαστή λέει ότι η προσπάθεια να κατακτήσουμε τη σοφία καταντά ασέβεια  και προτρέπει: «μη σοφίζου περισσά (…) έδει μεν μη επιχειρείν, περί ων ουκ ίσμεν (…) επί γαρ τοις άλλοις μαθήμασιν τοις κατ’ επιστήμην … ου καλόν εν αυτοίς μένειν», με άλλα λόγια, «πίστευε και μη ερεύνα». Για να αποδείξει ότι δεν μπορούμε να κατανοήσουμε το σύμπαν, ισχυρίζεται ότι ο ουρανός χωρίζεται σε δύο ημισφαίρια με ίδιο άρτιο αριθμό άστρων, που θα έπρεπε να είναι περιττός, επειδή ο άρτιος  ως διαιρετός δηλώνει την ύλη. Διδάσκει ότι ο ήλιος σε μια μέρα κάνει ένα κύκλο γύρω από τη γη: «μεγάλη η γη και υψηλός ο ουρανός και ταχύς τω δρόμω ο ήλιος και στρέφεται εν τω κύκλω του ουρανού και πάλιν ανατρέχει εις τον εαυτού τόπον εν μια ημέρα». Η μήτρα της γυναίκας στριφογυρνά το σπέρμα κι αυτό γίνεται σάρκα, όπως το γάλα γίνεται τυρί: «γάλα συστρεφόμενον τυρός γίνεται, ούτω και το σπέρμα συστραφέν φύσις γίνεται, κατάστασις δε εστιν αύτη προ του εμβρύου. Το γαρ καταβληθέν εις τους αύλακας της υστέρας σπέρμα, όταν συστραφεί οία τυρός, γίνεται φύσις» (Σχόλια στον Ιώβ, 276.277)...

Το σώμα των πρωτοπλάστων  στον Παράδεισο ήταν άφθαρτο. Το φθαρτό σώμα ήταν ο δερμάτινος χιτώνας που τους φόρεσε ο θεός, πριν τους κάνει έξωση. Οι ψυχές των ζώων γεννιούνται και πεθαίνουν μαζί με τα σώματά τους. «Η του ανθρώπου (ψυχή) ου συσπείρεται, ουδέ συμφθείρεται, αθάνατος γαρ εστί». Η Βίβλος γράφει ότι  ο θεός μίσησε τον Ησαύ και αγάπησε τον Ιακώβ από την κοιλιά της μάνας τους, επειδή οι ψυχές υπάρχουν πριν από τα σώματα κι έτσι ο θεός γνωρίζει το ποιόν τους: «ου συγχρόνους τοις σώμασιν αποδείκνυσι τας ψυχάς» (Σχόλια στον Ιώβ)... Τα οστά δεν είναι γνωστό πώς κατασκευάζονται, γιατί, καθώς γράφει ο ψαλμός, ο θεός  τα έφτιαξε κρυφά!  (Σχόλια στον Εκκλησιαστή). [ Όταν οι εκκλησιαστικοί πατέρες κάνουν λάθη σε απλά θέματα, πώς να γίνουν πιστευτοί στα δύσκολα;]

Ο Κοσμάς ο Ινδικοπλεύστης (6^ος αι.) γεννήθηκε στην Αλεξάνδρεια και έγινε καλόγερος στο Σινά. Αντλεί τις γνώσεις του από την Αγ. Γραφή, την οποία προσπαθεί να επαληθεύσει, για  να ανατρέψει εκ βάθρων την ελληνικήν πλάνην για τη σφαιρικότητα της γης  και την ταύτης περιφοράν, επειδή «η σφαίρα ουχ αρμόζει καθόλου τω χριστιανικώ κηρύγματι». Γι αυτό έγραψε τη «Χριστιανική Τοπογραφία», όπου το σύμπαν αποτελείται από τον ουρανό και τη γη.   Η γη είναι «τετράγωνη» ή «επιμήκης» και διώροφη και μοιάζει με  κιβωτό στο μέσον του παντός ή με τη σκηνή του Μωυσή. Ο πάνω όροφος, άβατος για τους ανθρώπους,  είναι η βασιλεία του θεού, όπου βρίσκονται ο Χριστός και οι άγιοι. Ταβάνι έχει τον ουρανό και πάτωμα το στερέωμα. Εκεί θα ανέβουν οι πιστοί μετά τη γενική ανάσταση. Σύμφωνα με τον Κοσμά η γη αποκλείεται να είναι σφαιρική και να περιστρέφεται γιατί οι άνθρωποι στο κάτω μέρος της θα περπατούσαν με το κεφάλι. Ούτε θα μπορούσε ο θεός να γυρίσει ανάποδα  επί 3 ώρες την πορεία του ήλιου, για χάρη του Εζεκία. Το τεράστιο βάρος της γης δεν μπορεί να ισορροπήσει στον αέρα και τα νερά δεν μπορούν να μένουν πάνω σε μια περιστρεφόμενη σφαίρα. Τα τέσσερα άκρα της γης συνδέονται με τον ουρανό. Την περιβάλλουν υψηλά τείχη και ωκεανός. Πέρα από τον ωκεανό είναι ο παράδεισος και η γη που κατοικούσαν οι άνθρωποι προ του κατακλυσμού. Όταν έγινε ο κατακλυσμός, η κιβωτός του Νώε διέσχισε τον ωκεανό και βρέθηκε στη γη που κατοικούμε τώρα, στο όρος Αραράτ. Στο κέντρο της γης υπάρχει ένα τεράστιο βουνό. Πίσω του σπρωγμένος από τον αέρα κρύβεται ο ήλιος, όταν δύει, όπως λέει ο Σολομών: «ανατέλλει ο ήλιος και δύει και στον τόπο του επιστρέφει. Πορεύεται στο νότο και στρίβει στο βορρά»…  Οι Έλληνες «μεγαλαυχούσιν επί τοις εαυτών μύθοις, την αλήθειαν αποστρεφόμενοι …και απατώνται και απατώσι», γιατί τόλμησαν να πουν  «ψευδή και μυθώδη» ότι ο ήλιος είναι μεγαλύτερος από τη γη. Ο Κοσμάς έκανε μετρήσεις για ν’ αποδείξει ότι η γη είναι μεγαλύτερη από τον ήλιο! Το ΒΔ τμήμα της γης είναι υπερυψωμένο. Το «υπερβόρειο» είναι ακατοίκητο λόγω κρύου. Το «υπερνότιο» ακατοίκητο λόγω ζέστης. Οι 4 ποταμοί του παραδείσου, Τίγρης, Ευφράτης, Φισών (Ινδός ή Γάγγης) και Γηών (Νείλος), διασχίζουν τον ωκεανό και φτάνουν στη γη. Οι κόλποι της γης είναι 4.  Πάνω από τη γη έβαλε ο θεός το στερέωμα, ένα δεύτερο ουρανό, που  χωρίζει τα επουράνια νερά από τα επίγεια. Τα νερά  δροσίζουν το στερέωμα για να μην υπερθερμανθεί και στέλνουν κάτω τη φλόγα του ήλιου και της σελήνης. Αν ήταν διάφανος ο ουρανός, όλη η λάμψη –λέει ο Κοσμάς- θα πήγαινε προς τα πάνω…. Ο θεός θεμέλιο του παντός έβαλε τη γη, που μένει ασάλευτη στον αιώνα. Μετά έβαλε το νερό, κατόπιν τον αέρα και ψηλότερα από όλα το πυρ. Την 4^η μέρα δημιούργησε τα άστρα και οι άγγελοι επιφορτίστηκαν να τα κρατούν σαν λαμπάδες και να τα περιφέρουν πάνω από τη γη σε 3 κύκλους. Στον 1^ο κύκλο στριφογυρίζουν οι άγγελοι που κρατούν τα άστρα, στο 2^ο  ένας άγγελος περιφέρει τον ήλιο σαν εξαπτέρυγο και  στον 3^ο κύκλο άλλος άγγελος περιφέρει τη σελήνη. Την ίδια μέρα συνέβη η πτώση των δαιμόνων και του Εωσφόρου από το ουράνιο βασίλειο. Έτσι ο Εωσφόρος έγινε «άρχων της εξουσίας του αέρος». Το πώς συμβαίνουν εκλείψεις κι άλλες τέτοιες απορίες δεν πρέπει ν’ απασχολούν τον καλό χριστιανό. Άγγελοι κατευθύνουν τα σύννεφα,  κινούν τον αέρα,  παίρνουν νερό από τη θάλασσα πάνω σε σύννεφα και ρίχνουν τη βροχή με εντολή του θεού. Ο θεός  προκαλεί  τους σεισμούς, όποτε θέλει. Όταν φτάσει το τέλος του κόσμου, τότε οι άγγελοι θα αφήσουν τ’ άστρα να πέσουν στη γη και θα ελευθερωθούν από αυτή την αγγαρεία.Ο Κοσμάς ονομάζει το Μωυσή  «μέγα κοσμογράφο» και υποστηρίζει την εξωφρενική άποψη ότι οι Εβραίοι έμαθαν τα γράμματα από τις λίθινες  πλάκες, που τους έδωσε στο Σινά και τα δίδαξαν στους Φοίνικες και αυτοί στους Έλληνες... Η Χριστιανική Τοπογραφία τελειώνει με την περιγραφή φανταστικών ζώων, όπως «ταυρέλαφος», «μονόκερως», «χοιρέλαφος» κ.α. παράδοξα, προσφιλή στους αναγνώστες της εποχής.