Πώς περιγράφουν οι Ψαλμοί το θεό

Τα τραγούδια είναι το αρχαιότερο από τα λογοτεχνικά είδη και χάρη στην προφορική τους διάδοση διασώζουν αρχαιότατες θρησκευτικές αντιλήψεις. Οι Ψαλμοί, μια συλλογή 151 θρησκευτικών ύμνων διαφόρων εποχών προ Χριστού, διατηρούν κατάλοιπα αρχαίων θρησκειών, όπως τη θεοποίηση των ουρανίων σωμάτων και των φυσικών φαινομένων. Στους Ψαλμούς  το θεό υπηρετούν παράδοξα όντα και αυτός πραγματοποιεί εντυπωσιακές "θεοφάνειες" μέσα από καταιγίδες, αστραπόβροντα και ηφαιστειακές εκρήξεις. Τα ξεσπάσματα της φύσης είναι σημάδια της οργής του για τις αμαρτίες των ανθρώπων: "εσαλεύθη και τρόμαξε η γη και τα θεμέλια των ορέων ταράχθηκαν, γιατί  οργίστηκε  ο θεός μαζί τους. Ανέβηκε ο καπνός της οργής του κι έριξε φωτιά που κατατρώει και αναμμένα κάρβουνα"(17: 8-16). Οι στίχοι αυτοί  περιγράφουν έκρηξη ηφαιστείου που συνοδεύεται από σεισμό, εκτίναξη τέφρας και ροή λάβας. Σε άλλη ποιητική εικόνα ο θεός είναι η προσωποποίηση της καταιγίδας. Η περιγραφή θυμίζει τον κεραυνόχαρο νεφεληγερέτη Δία: "Γέρνει τον ουρανό στη γη και κατεβαίνει. Σκοτάδι κάτω από τα πόδια του. Ανεβαίνει πάνω σε χερουβίμ και πετά στα φτερά των ανέμων. Κρύβεται στο σκοτάδι. Γύρω του σαν σκηνή σκοτεινό νερό μέσα σε αέρινα σύννεφα. Από την εκτυφλωτική λάμψη του τα νέφη παραμερίζουν και εξαπολύει χαλάζι και πυρωμένα κάρβουνα, τους κεραυνούς. Τα μπουμπουνητά είναι οι βροντερές φωνές του υψίστου ...Πληθαίνει τις αστραπές και φανερώνονται οι πηγές των υδάτων. Τα θεμέλια της οικουμένης αποκαλύπτονται στις απειλές του και στο φύσημα της οργισμένης πνοής του" (17:8-16). "Ρίχνει χιόνι σαν λευκό μαλλί και πασπαλίζει την ομίχλη σαν στάχτη. Σχηματίζει κρυστάλλους σαν ψωμιά και ... ποιος  μπορεί ν' αντέξει το ψύχος που προκαλεί;  Με την εντολή του τα κρύσταλλα λιώνουν. Φυσά και τρέχουν ρυάκια" (147:4-7). "Υψώνει στον ουρανό σύννεφα από τις άκρες της γης. Μετασχηματίζει τις αστραπές σε βροχή. Ανοίγει τα θησαυροφυλάκιά του (όπως ο Αίολος τους ασκούς του) και βγάζει από μέσα τους ανέμους" (134:7). "Η βροντερή φωνή του αντηχεί τριγύρω. Φωτίζουν οι αστραπές του την οικουμένη και η γη σαλεύει από τρόμο" (76, 19). Τυλιγμένος σε σύννεφο και περικυκλωμένος από σκοτάδι περνά ο θεός της καταιγίδας, των ηφαιστείων και των σεισμών. "Τα βουνά λιώνουν σαν κερί" (96:2,4,5) κι αυτός "σαν βασιλιάς καθισμένος πάνω στα χερουβίμ" (98,1) "βλέπει  τη γη και την κάνει να τρέμει και τα όρη καπνίζουν στο άγγιγμά του" (103, 32). "Η φωνή του σείει  την έρημο της Κάδης, συντρίβει τις κέδρους του Λιβάνου και κάνει τις ελαφίνες να γεννούν πρόωρα από το φόβο τους" (28, 3-9).   Οι βοσκοί απέδιδαν τα σημάδια της καταιγίδας στην παρουσία του θεού: "διαβαίνει την έρημο και η γη σείεται και στάζουν οι ουρανοί" (67:8 κ.ε.)... "Σκύβει από τα υπερώα του και  ποτίζει τα βουνά, για να χορτάσουν τα πλάσματα της γης με καρπούς, τα δέντρα της πεδιάδας με νερό και οι κέδροι του Λιβάνου που φύτεψε ο ίδιος" (103:13-16). "Περιβάλλει τον ουρανό με νεφέλες. Ετοιμάζει τη βροχή για τη γη. Βλασταίνει το χορτάρι στα βουνά. Δίνει τροφή στα ζώα και  στους νεοσσούς των κοράκων" (146:8-9)... [Η βροχή στην έρημο είναι σίγουρα θείο δώρο].  Στους Ψαλμούς δεν έχουμε το θεό της Γένεσης που μετά τη δημιουργία επέστρεψε στην αιώνια ανάπαυσή του. Ο θεός των Ψαλμών ξεχειλίζει από δραστηριότητα. Ταρακουνά γη και θάλασσα, πετά πότε με τα δικά του φτερά (60:5), πότε πάνω σε χερουβίμ. Εξαπολύει καταιγίδες, περιδιαβαίνει ερήμους, ενεργοποιεί ηφαίστεια, προκαλεί σεισμούς, πετροβολά τη γη με χαλάζι και αναμμένα κάρβουνα… Παράλληλα αντιπροσωπεύει τον θεό Ήλιο: "Με το φως του  γονιμοποιεί τη γη και εξασφαλίζει τροφή σε ανθρώπους και ζώα. Προβάλλει ψηλά στον ουρανό διαλύοντας τα νυχτερινά σκοτάδια και φωτίζοντας τα έργα των ανθρώπων" (111: 4). "Έχει κατοικία του τον ήλιο και σαν νυμφίος βγαίνει από το νυφικό δωμάτιο και τρέχει με αγαλλίαση σαν γίγαντας διανύοντας την ουράνια πορεία του από την ανατολή μέχρι τη δύση, ενώ μπροστά του καίει αιώνια φωτιά" (18, 6-7, 49:1,3). Ο ψαλμωδός τον ικετεύει "να υψωθεί στον ουρανό και να στείλει το θαυμαστό του φως ανατέλλοντας από τις αιώνιες κορυφές των βουνών" (56:6,12, 75:5). Προτρέπει το λαό να υμνήσει "το θεό που  επιβαίνει στον ουρανό του ουρανού κατά ανατολάς και η δύναμή του είναι στα  νέφη" (67: 34).  Αυτός δημιουργεί τις  εποχές: "συ εποίησας πάντα τα ωραία της γης, θέρος και έαρ" (73: 17).  Βασιλεύει στον ουρανό: "ο κύριος στον ουρανό ετοίμασε τον θρόνο του" (102:19). "Περιβάλλεται με φως, επιβιβάζεται στα νέφη και  περπατά στα φτερά των ανέμων" (103: 2-3). "Κατοικεί στα ύψη και εποπτεύει  τα χαμηλά" (112: 5). Στον αρχαίο κόσμο λάτρευαν τον ήλιο σε ιερά κορυφής. Και ο Γιαχβέ λατρευόταν σε κορφή λόφου, που οι εβραίοι ονόμαζαν "όρος άγιον": "εξαπόστειλον το φως σου...εις όρος άγιόν σου"(42: 3)..."προσκυνείτε εις όρος άγιον αυτού"(98:9)..."όρος, που ο θεός ευδόκησε να κατοικεί σε αυτό"(67:17). Οι πιστοί περίμεναν να τους στείλει τη βοήθειά του από ψηλά: "Σήκωσα τους οφθαλμούς μου στα όρη, απ’ όπου θα έρθει η βοήθειά μου από τον κύριο" (120: 1-2). Στα όρη θεμέλιωναν βωμούς και ναούς του θεού του φωτός "τα θεμέλιά του πάνω στα άγια όρη"(86:1). Η ανατολή του είναι πηγή ζωής για τον κόσμο: "είσαι η πηγή της ζωής, με το φως σου θα φωτισθούμε" (35:10). Όλα στη φύση του ανήκουν: "δικά του είναι τα υψηλά όρη" ((94:4),  "δική του η μέρα και η νύκτα" (73:16),  "δικοί του οι ουρανοί και δική του η γη" (88:12), "τα σύμπαντα είναι δούλοι του" (118:91). Αγρότες και κτηνοτρόφοι ζητούσαν την ευλογία του: «θα ευλογήσεις το στεφάνι του έτους… τα κριάρια θα ντυθούν με μαλλί  και στις κοιλάδες θα πληθύνει το στάρι" (64: 7-14).  Εκτός από ηλιακός θεός, είναι θεός των υδάτων και της αβύσσου, όπως ο Γιαμ, γιος του θεού Ελ της συριακής πόλης Ουγκαρίτ, αδελφός και θανάσιμος αντίπαλος του πρωτότοκου Βάαλ. «Η κατοικία του βρίσκεται στον κατακλυσμό των υδάτων»(28:10). «Η φωνή του κυρίου αντηχεί πάνω στα νερά. Ο θεός της δόξης βρόντησε. Ο  κύριος κάθεται πάνω σε πολλά ύδατα» (28:3). "Συγκέντρωσε σαν σε  ασκί τα ύδατα της θαλάσσης, έκλεισε τα ύδατα των ωκεανών στις αβύσσους σαν σε θησαυροφυλάκια" (32:7) ."Η άβυσσος καλεί την άβυσσο με τη φωνή των καταρρακτών σου. Πέρασαν από πάνω μου οι φουρτούνες σου και τα κύματά σου"(41:8). Ο θεός της τρικυμίας αντιστοιχεί στον κοσμοσείστη  Ποσειδώνα: "άς σειστεί η θάλασσα… γιατί έρχεται να κρίνει τη γη" (95: 11,13), "στη θάλασσα είναι ο δρόμος σου και στα πολλά ύδατα η πορεία σου"(76:20),"ήχησαν και ταράχθηκαν τα ύδατα... ταράχθηκαν τα όρη από τη δύναμή του, φώναξε και σαλεύτηκε η γη"(45:4,7),"συνταράσσει το κύτος της θαλάσσης"(64:7 κ.ε.). Οι φουρτούνες, οι πλημμύρες, ο ήχος των καταρρακτών, οι θαλάσσιες άβυσσοι ...δημιουργούν θρησκευτικό  δέος. Ο θεός των υδάτων "φορά την άβυσσο σαν πανωφόρι" (103: 6).  "κυβερνά τη δύναμη της θαλάσσης, και καταπραΰνει τον σάλο των κυμάτων της" (88: 10). Τα νερά  "φοβούνται τη βροντερή φωνή του. Στην επιτίμησή του  υποχωρούν" (103:7). Τα περιορίζει "βάζοντάς τους όρια και φραγμούς που δεν μπορούν να ξεπεράσουν, ώστε να μην κινδυνέψει η γη να σκεπαστεί από νερά" (103:9). Όταν περιοδεύει "σαν βασιλιάς,  τα νερά τον βλέπουν και φοβούνται, ταράσσονται οι άβυσσοι από τον ήχο  των υδάτων και τα σύννεφα βγάζουν φωνή" (76: 17-18). Οι ναυτικοί που ταξιδεύουν με τα πλοία τους στη θάλασσα "είδαν τα έργα κυρίου και τα θαυμάσιά του στο βυθό" (106:23-24). "Κραταιώνει με τη δύναμή του τη θάλασσα. Παλεύει με υδρόβιους δράκοντες (ίσως  κροκοδείλους, που πρωτοείδαν οι Εβραίοι στα νερά του Νείλου), συντρίβει τα κεφάλια τους και τους δίνει για τροφή στους Αιθίοπες" (64:13-14). "Δημιουργεί πηγές και χειμάρρους ή ξεραίνει ποτάμια" (73:15). "Κτύπησε την πέτρα κι ανέβλυσαν νερά" (92: 20) "κι έκανε την  έρημο λίμνες" (106: 35). "Το ποτάμι του θεού είναι γεμάτο νερά" για την άρδευση των καλλιεργειών (64:7κ.ε.). "Θάλασσες και ποτάμια υψώνουν τη  βοή των κυμάτων τους που στροβιλίζονται και τον υμνούν, γιατί είναι θαυμαστός κύριος που κατοικεί στα ύψη" (92:3-4). Οι στίχοι αυτοί απηχούν τη θεοποίηση ποταμών, όπως Νείλος, Ευφράτης, Ιορδάνης κ.λπ. λόγω της ζωτικής σημασίας τους.  Κύριο κατόρθωμα του θεού των Ψαλμών  είναι η δημιουργία του κόσμου: "αυτός κατόρθωσε την οικουμένη που μένει ασάλευτη" (95:10). "Θεμελίωσε τη γη με ασφάλεια, και δεν θα κλονισθεί στον αιώνα του αιώνος"(103:5). Ο ίδιος δηλώνει: "εγώ  στερέωσα τους στύλους της" (74:4) και συγχρόνως την ταράζει στους σεισμούς. Τίποτε δεν έγινε από τύχη ή από ανάγκη: "ο θεός έκανε όλα όσα θέλησε στον ουρανό, στη γη, στις θάλασσες και σε όλες τις αβύσσους" (135:6). "Στερέωσε τη γη πάνω στα νερά" (όχι στο κενό του διαστήματος). "Έφτιαξε μόνος του τα μεγάλα φώτα, τον ήλιο, για να εξουσάζει τη μέρα και το φεγγάρι (δεν γνωρίζει ο ψαλμωδός ότι  είναι ετερόφωτο) και τα άστρα που κυριαρχούν τη νύκτα" (135:6-9).  Δημιούργησε τα ουράνια όντα, έμψυχα, λογικά και αιώνια ("άγγελοι, ήλιος, σελήνη, άστρα, φως, ουρανοί  των ουρανών και το ύδωρ το υπεράνω αυτών") και τα επίγεια και πρόσκαιρα  ("δράκοντες, άβυσσοι, πυρ, χάλαζα, χιών, κρύσταλλος, πνεύμα καταιγίδος, όρη, δέντρα, ζώα, ερπετά, πτηνά, βασιλείς, άρχοντες και λαοί".  148).  Ως "θεός του ουρανού" (135:26) "μετρά τα πλήθη των άστρων και τους δίνει ονόματα. Έκανε τις φάσεις της σελήνης" (103: 4,19). "Μεταμορφώνει τους αγγέλους του σε πνεύματα και τους υπηρέτες του σε φλόγες πυρός" (103:4). "Όλα όσα του ανήκουν τα έχει καταγράψει στα βιβλία του" (138:16). Εποπτεύει τα πάντα και τίποτα δεν του ξεφεύγει: "εάν ανεβώ στον ουρανό, συ είσαι εκεί, εάν κατεβώ στον άδη είσαι παρών  ...εάν κατασκηνώσω στα έσχατα της θαλάσσης κι εκεί το χέρι σου θα με οδηγήσει" (138: 8-10). Είναι εθνικός θεός των Εβραίων, γι αυτό στρέφεται κατά των άλλων λαών: ... "στην οργή του θα τους συνταράξει και θα καταναλωθούν από το πυρ" (20: 10), "θα τους κυβερνά με σιδερένιο ραβδί και θα τους συντρίβει σαν πήλινα σκεύη" (2: 9), "θα τους σπάει τα δόντια" (3:8), "θα βρέχει πάνω τους θειάφι και φωτιά" (10:6),"θα τους πνίγει σε πηγάδια, θα τους κατεβάζει ζωντανούς στον άδη" (54:16,24) "και θα τους αναγκάζει να τον προσκυνούν γιατί σ΄ αυτόν ανήκει η βασιλεία και αυτός δεσπόζει των εθνών"(21:28-29). Το πολυθεϊστικό υπόστρωμα του ιουδαϊκού μονοθεϊσμού αποκαλύπτεται στους στίχους που συγκρίνουν τον Γιαχβέ με άλλους θεούς, αδέλφια του, γιους του ανώτατου θεού Ελ, τους Ελοχίμ: "ο θεός στάθηκε στη συναγωγή των θεών, και θα κρίνει ανάμεσα στους θεούς ... (θα τους πει) είστε όλοι θεοί και υιοί  του υψίστου…" (81:1-6). Δεν είναι μοναδικός, αλλά επικεφαλής άλλων θεών: "ο θεός των θεών ο κύριος μίλησε" (49:1)."θα φανεί ο θεός των θεών στη Σιών"(83:8). "δεν υπάρχει ανάμεσα στους θεούς  όμοιός σου" (85: 8). "ποιος από τους υιούς του θεού θα συγκριθεί με τον κύριο; Είναι μέγας και φοβερός από όλους αυτούς που βρίσκονται γύρω του" (88:7-8). "είναι πιο φοβερός από όλους τους θεούς" (95:4). «έχει υπερυψωθεί περισσότερο από όλους τους θεούς» (96:9). "ο κύριός μας είναι ανώτερος από όλους τους θεούς" (134:5). Ο Γιαχβέ, θεός πολεμιστής, ηγείται του  εβραϊκού λαού και θαυματουργεί μόνο γι αυτόν: "δεν τα έκανε αυτά για οποιοδήποτε έθνος" (147:9). Αν εξαιρέσουμε την υπερφυσική του δύναμη, είναι ανθρωπόμορφος κι έχει τα χαρακτηριστικά των τυράννων της Ανατολής, οργή, βιαιότητα, δεσποτισμό,  αλαζονεία και ανθρώπινες αδυναμίες.  "Αγαπά  τις πύλες της Σιών" (86:2). "Οικοδομεί την Ιερουσαλήμ" (146:2). Έχει χέρια: "τα έργα των χεριών σου" (137:8), μπράτσα: "ο βραχίων ο άγιος αυτού" (97:1), πόδια: "ας προσκυνήσουμε στον τόπο που στάθηκαν τα πόδια του"(131:7), μάτια: "είδον οι οφθαλμοί σου(138:16),  στόμα: "τα ρήματα του στόματός σου"(137:4), χείλη: "εκπορευόμενα δια των χειλέων μου…" (88:35), αυτιά: "έκλινε το ους αυτού"(114:2), πρόσωπο: "μη αποστρέψεις το πρόσωπόν σου" (101:3). Χρησιμοποιεί βέλη: "ρίξε τα βέλη σου"(143,6). "Κατοικεί στην Ιερουσαλήμ": (134:21, 131:13-14). Θυμάται: "θυμήθηκε τα θαυμάσιά του" (110:4). Έχει κοιλιά και γεννά:"Σε γέννησα από την κοιλιά μου, πριν από τον Εωσφόρο"(109:3). Επομένως είναι αρσενικοθήλυκος, αλλά και πατέρας του Εωσφόρου. Εδώ δεν έχουμε απλά ένα θεό, αλλά μια μήτρα (σαν την μητέρα-γη, την γενέτειρα όλων) που γεννά θεούς και δαίμονες, εξ ου και ο στίχος «εγώ είπα θεοί εστέ και υιοί υψίστου πάντες» (Ψαλμ. 81^ος). Ο Μ. Βασίλειος διευκρινίζει ότι ο θεός δεν έχει κοιλιά εγκύου, αλλά ο στίχος σημαίνει ότι ο Δαβίδ είναι γνήσιο παιδί του θεού: «Οὐχ ὅτι γαστέρα ἔχει ὁ Θεὸς, ἀλλ' ἐπεὶ τὰ γνήσια καὶ οὐ νόθα γεννήματα ἐκ γαστρὸς τῶν τοκέων πεφύκασιν ἀπογεννᾶσθαι» (Μ. Βασιλείου, Προς Ευνόμιον, Γ, Λόγος Ε).  Ο ποταμός της σοφίας πίστευε ότι μόνο τα γνήσια παιδιά γεννιούνται από την κοιλιά των γονιών τους! Εκτός αυτού, ο θεός των Ψαλμών ορκίζεται: "Ορκίστηκε ο κύριος και δεν θα μεταμεληθεί" (109:4). Είναι δεξιόχειρας: "υψωθήτω η δεξιά σου" (88:14). Φορά παπούτσια: "Θα βάλω πάνω στην Ιδουμαία το υπόδημά μου" (107:10). Θυμώνει: "Οργίσθηκε και θύμωσε ο κύριος" (105:40). Μετανιώνει :«μετεμελήθη κατά το πλήθος του ελέους αυτού» (105:45)...    Ο θεός που έφερε  ο Αβραάμ από την Ουρ της Μεσοποταμίας και που περιέγραψαν ο  Μωυσής, ο 'Εσδρα, ο Νεεμίας και άλλοι  πατέρες  του ιουδαϊσμού, έγινε  ιδρυτής της Σιών και του βασιλικού της οίκου: "αυτός την θεμελίωσε" (86: 5), "ορκίστηκε ο  κύριος στο Δαυίδ αλήθεια και δε θα την αθετήσει. Από τον καρπό της κοιλίας σου θα ανεβάσω στο θρόνο σου…" (131:11). Οι  Εβραίοι ήταν "υιοι" αυτού του θεού, που  ενσάρκωνε τα  εθνικά τους οράματα: "μίλησες σε οράματα με τους υιούς σου" (88:20). Οι επιτυχίες αποδίδονταν σ' αυτόν, μα για τις αποτυχίες, έφταιγαν οι αμαρτωλοί. Ποιος τολμούσε να αντιμιλήσει στην κάστα των ιερέων που είχε δικαίωμα ζωής και θανάτου στο λαό; Πίσω από τη θεϊκή μαριονέττα κρύβονταν οι ιερείς και προφήτευαν ότι ο θεός τους θα γίνει παγκόσμιος βασιλιάς και κριτής: "ο κύριος εβασίλευσε ...έτοιμος ο θρόνος σου" (92:1-2), "ο κρίνων την γην" (93:2).