Πυρολατρεία

 Η φωτιά με την ευεργετική ή καταστροφική της δύναμη λατρεύτηκε εξ αρχής σαν εκδήλωση και επιφάνεια θεού. Δώρο του ήλιου, βολίδα εξ ουρανού, λάβα από τα έγκατα της γης ή αποτέλεσμα τριβής λίθων και ξύλων, έγινε κινητήριος μοχλός της ανθρώπινης προόδου, γι αυτό εύλογα και επάξια θεοποιήθηκε και κατά το Θεόφραστο (4^ος αι. π.Χ) φυλαγόταν στους ναούς άσβεστη. Η Εστία ήταν η θεοποιημένη φωτιά που συγκέντρωνε γύρω της την οικογένεια. Τον αισθητό και νοητό ήλιο αντιπροσώπευε ο Απόλλων. Η αφή της Ολυμπιακής φλόγας αναπαριστούσε την κοσμοσωτήρια κλοπή της θεϊκής φωτιάς από τον Προμηθέα. Στους ναούς της Περσίας η ακοίμητη ιερή φωτιά του Άχουρα Μάσδα, θεού του φωτός, συμβόλιζε τη δύναμη του καλού που τελικά θα επικρατήσει. Στην Αίγυπτο ο ζωοδότης ήλιος αντιπροσωπευόταν σε όλες τις φάσεις του από θεούς (Ρα, Ατόν, Ώρος). Σε όλο τον αρχαίο κόσμο, από την Ασία και Ευρώπη μέχρι τους λαούς της Αμερικής, όπως τους Ίνκας, παιδιά του Ήλιου, ακοίμητες ιερές φωτιές άναβαν σε βωμούς θεών και φωταψίες λάμπρυναν τις τελετές. Ο ιουδαϊσμός επηρεάστηκε από τη μονοθεϊστική περσική θρησκεία του Ζαρατούστρα, αρχαίου Πέρση προφήτη που κήρυξε ότι υπάρχει ένας αγαθός θεός, ο Άχουρα Μάσδα (κύριος της σοφίας) κι έχει αντίπαλο τον Αριμάν, εκπρόσωπο του σκότους και του κακού.  Τις ηθικές αρχές του ζωροαστρισμού εφάρμοζε ο βασιλιάς της Περσίας Κύρος Β΄(6^ος αι. π.Χ.), ο ελευθερωτής των εβραίων, που κυβέρνησε με δικαιοσύνη, ανεξιθρησκία και φιλανθρωπία και  ο Ησαΐας  τον υμνεί ως εκλεκτό του θεού (Ησ, 44:28 «ο λέγων Κύρω φρονείν και πάντα τα θελήματά μου ποιήσει», 45: 1-8 «ούτω λέγει κύριος ο θεός τω χριστώ μου Κύρω, ου εκράτησα της δεξιάς επακούσαι έμπροσθεν αυτού έθνη ….εγώ έμπροσθέν σου πορεύσομαι… θύρας χαλκάς συντρίψω και μοχλούς σιδηρούς … και δώσω σοι θησαυρούς σκοτεινούς, αποκρύφους…»). Η πυρολατρεία του ζωροαστρισμού μετατράπηκε σε λατρεία του φλογερού Γιαχβέ,  θεού των ηφαιστείων («ο απτόμενος των ορέων και καπνίζονται», Ψαλμ. 103^ος, 32), που το στόμα του βγάζει φωτιά και καπνούς (Βασιλειών Β΄8-15), απειλεί να κάψει τη Γη (Ησαΐας Θ΄17-18), αγαπά τη μυρωδιά καμένης σάρκας ολοκαυτωμάτων και ως «πυρ καταναλίσκον» πυρπολεί  πόλεις όπως τα Σόδομα, κατακαίει επαναστάτες, όπως τον Κορέ και τα παλληκάρια του (Αριθ. ΙΣΤ΄35),  ενώ φωτίζει και θάλπει τους εκλεκτούς. Η φλόγα του  άναβε στη βάτο του Χωρήβ (Εξοδ. Γ΄14). Κατέβαινε και ολοκαύτωνε τα σφάγια στο θυσιαστήριο του Μωυσή (Λευιτ. Ι΄), του  Ηλία στο Κάρμηλο (Γ΄Βασιλ. ΙΗ΄21-27) και του Νεεμία στα εγκαίνια του Ναού μετά τη βαβυλώνια αιχμαλωσία (538 π.Χ), όταν θεσπίστηκε η γιορτή των Φώτων  με το άναμμα της επτάφωτης λυχνίας (Β΄ Μακκαβ. 1, 18-22, 31-36).  Ο Γιαχβέ ήταν θεός του πυρός, γι αυτό  συχνότερη λέξη στην Π. Διαθήκη είναι η λέξη «πυρ». Η λατρεία του θείου πυρός  μεταφέρθηκε από την Παλαιά στην Καινή Διαθήκη κι από το Γιαχβέ στο Χριστό, τον οποίο τα ιερά κείμενα αποκαλούν «πυρ» και φως: «Πυρ γαρ υπάρχεις τους αναξίους φλέγον» (ευχή της μεταλήψεως),  «φως εκ φωτός» ("Πιστεύω"), «φως ο πατήρ, φως ο λόγος, φως και το άγιον πνεύμα» (Ύμνος της Μεταμορφώσεως). Με μορφή πύρινων γλωσσών εμφανίστηκε το άγιο πνεύμα κατά την Πεντηκοστή («γλώσσαι ωσεί πυρός», Πραξ. 2:3). Ο Ιησούς συστήνεται με τα λόγια: «εγώ ειμί το φως του κόσμου… το φως της ζωής», «το φως το αληθινόν» (Ιωάν. α΄4-9) και προειδοποιεί ότι μετά τη Β΄ Παρουσία του και την Κρίση, θα ρίξει  τους αμαρτωλούς στη γέενα του πυρός για να βασανίζονται στους αιώνες των αιώνων.  Ο Παύλος γράφει ότι η ημέρα της κρίσεως «εν πυρί αποκαλύπτεται και εκάστου το έργον οποίον εστί το πυρ δοκιμάσει…» (Α΄Κορινθ. 3:13). Τότε ο Ιησούς θα αποκαλυφθεί «εν πυρί φλογός, διδόντος εκδίκησιν…» (Β΄Θεσσαλ. 8)  «και γαρ ο θεός ημών πυρ καταναλίσκον» (Εβρ. 12:29). Ασκητές, όπως ο Συμεών ο νέος θεολόγος (949-1022), έβλεπαν το θεό σαν άκτιστο φως. Ορθόδοξοι θεολόγοι υποστηρίζουν ότι το θεϊκό πυρ είναι το ίδιο με το πυρ της κόλασης, το οποίο στις εικόνες της Δευτέρας Παρουσίας βγαίνει και από το θρόνο του θεού και από το στόμα ενός δράκου και μέσα του  διάολοι με πιρούνες βασανίζουν τους αμαρτωλούς. Το κολασμένο, σατανικό πυρ είναι αιώνιο, όπως ο θεός. Τα ιερά κείμενα δεν διευκρινίζουν αν είναι  άναρχο ή αν και πότε δημιουργήθηκε. Οι θεολόγοι για να διορθώσουν αυτό το παράδοξο ισχυρίστηκαν ότι ο θεός με την ιδιότητα της φωτιάς που καίει είναι κόλαση για τους κακούς, ενώ με την ιδιότητα της φωτιάς που φωτίζει και θερμαίνει είναι παράδεισος για τους καλούς (Γεωργίου Μεταλληνού, Παράδεισος και Κόλαση στην Ορθόδοξη Παράδοση, ΟΟΔΕ). Όμως η παρουσία των δαιμόνων στο πυρ της κόλασης τους καθιστά μέρος της τιμωρητικής πλευράς του θεού. Έχουμε λοιπόν ένα νόμισμα με 2 όψεις: θεός-διάβολος. Αυτό τα εξηγεί όλα. Οι περισσότεροι πιστοί έχουν την άποψη ότι ο θεός κατοικεί σε κάποιον αιθέριο παραδεισένιο κόσμο, ενώ ο δικός μας κόσμος  είναι η  κόλαση  και όλοι οι διάβολοι είναι μαζεμένοι εδώ, γι αυτό κυριαρχεί το άδικο, η βία και ο πόλεμος.  Οι χριστιανικές πυρολατρικές γιορτές χρησιμοποιούν συμβολικές εκφράσεις σχετικές με το φως και τη φωτιά, π.χ. τα Φώτα (6 Ιανουαρίου) έχουν θέμα το «φωτισμό» που προσφέρει το βάπτισμα. Πρότυπό τους είναι η γιορτή των εβραϊκών Φώτων, Χανουκά, που ανάγεται σε ιστορικές μνήμες του εβραϊκού λαού. Η Μεταμόρφωση (6 Αυγούστου) τιμά το Χριστό μεταμορφωμένο σε ήλιο πάνω στο Θαβώρ. Η Ανάληψη του Χριστού στον ουρανό αλλά και του προφήτη Ηλία με πύρινο άρμα (20 Ιουλίου) είναι αλληγορική λατρεία του Ήλιου, που μεσουρανεί κυρίαρχος του κόσμου και παντεπόπτης. Η Λαμπρή έχει βασικό στοιχείο τη μετάδοση του φωτός, στοιχείου εξαγνιστικού και ιαματικού, που βοηθά στη θέωση και αισθητοποιεί τη θεία παρουσία («Δεύτε λάβετε φως εκ του ανεσπέρου φωτός»). Χαρακτηριστικό σημάδι της πυρολατρείας είναι το "θαύμα" του αγίου φωτός που τελείται μεσημέρι του Μεγάλου Σαββάτου στον τάφο του Χριστού στα Ιεροσόλυμα. Αυτό το θαύμα επινοήθηκε από τους παπικούς, όταν είχαν τα προσκυνήματα στην κατοχή τους και συνεχίστηκε από τους ορθόδοξους, όταν ο σουλτάνος Αιγύπτου και Συρίας Σαλαντίν τα παρέδωσε σ’ αυτούς. Στην πυρολατρεία έχουν τις ρίζες τους έθιμα όπως η μεταφορά της αναμμένης λαμπάδας από το ναό στο σπίτι, οι πυροβασίες (αναστενάρια), οι φωτιές «του Αη- Γιαννιού», οι φωταψίες και τα πυροτεχνήματα που λαμπρύνουν κάθε εορτασμό με φαντασμαγορικές φωτεινές εκρήξεις. Ο αρχετυπικός φόβος του σκοταδιού και του θανάτου και η προσπάθεια του ανθρώπου να νικήσει αυτά τα κακά, κρύβεται πίσω από κάθε φωτολατρεία  που εκδηλώνεται με διαφορετικούς τρόπους σε κάθε λαό  και κάθε θρησκεία.