Δογματικές «παρεκκλίσεις» -Ωριγένης, Θεωρία της Αποκατάστασης των πάντων-

Η διδασκαλία των πρώτων «πατέρων» παρουσίαζε  αποκλίσεις από τα δόγματα που θέσπισαν αργότερα οι οικουμενικές σύνοδοι. Αυτό ήταν φυσικό, αφού,  ο Χριστός δίδαξε απλά, στη γλώσσα του λαού, όπως φαίνεται στην Επί του όρους ομιλία,  ενώ οι πατέρες, αντί να συνεχίσουν στο ίδιο στυλ, γοητεύτηκαν από την ελληνική φιλοσοφία (Πλάτωνα, στωικούς, πυθαγόρειους, νεοπλατωνισμό και γνωστικισμό) και, για να δώσουν λάμψη στο κήρυγμά τους, την λεηλάτησαν.  Και φτάσαν σε τέτοιο ψυχικό διχασμό, ώστε να αναθεματίζουν την ελληνική φιλοσοφία, ενώ τα κείμενά τους είναι γεμάτα με όρους, παραδείγματα και επιχειρήματα των Ελλήνων φιλοσόφων. Από τους πρώτους χριστιανούς θεολόγους ήταν ο Ωριγένης (185-254) από την Αλεξάνδρεια. Το πλούσιο  συγγραφικό έργο του και η ασκητική ζωή του θαυμάστηκε από τους πατέρες Αθανάσιο, Γρηγόριο θεολόγο, Γρηγόριο Νύσσης, Ιωάννη Χρυσόστομο, Αμβρόσιο Μεδιολάνων… και εκκλησιαστικούς συγγραφείς Ευσέβιο Καισαρείας, Συνέσιο, Ευάγριο,  Δίδυμο κ.α. που τον ονόμασαν χαλκέντερο, για την αντοχή του στις κακουχίες και αδαμάντινο για το ήθος του. Αιώνες μετά το θάνατό του τον αφόρισε η 5^η οικουμενική σύνοδος της Κωνσταντινούπολης (553) με απαίτηση του Ιουστινιανού, που ήθελε να καλοπιάσει τους μονοφυσίτες τους οποίους  συμπαθούσε η Θεοδώρα, καταδικάζοντας τα «Τρία Κεφάλαια», έργα θεολόγων του 4^ου αιώνα, για τις 2 φύσεις του Χριστού. Για τον τρόπο που υπογράφονταν οι αποφάσεις των οικουμενικών συνόδων μαρτυρεί το ακόλουθο γεγονός από αυτή τη σύνοδο:  «Ο πάπας Βιγίλιος ...το 548 υπέγραψε στην Κωνσταντινούπολη το διάταγμα της καταδίκης των Τριών Κεφαλαίων. Ήταν όμως άνθρωπος αναποφάσιστος και ασταθούς χαρακτήρα…... Αργότερα ανακάλεσε την υπογραφή του, και για να μην εμφανιστεί στη σύνοδο κατέφυγε σε μια εκκλησία μαζί με τους επισκόπους της συνοδείας του. Ο Ιουστινιανός έγινε έξω φρενών και έστειλε στρατιωτικό απόσπασμα να τον φέρει με τη βία. Ο Πάπας γραπώθηκε από την Αγία Τράπεζα... Οι στρατιώτες τον άρπαξαν από τα πόδια και από τα γένια και προσπαθούσαν να τον ξεκολλήσουν. H Αγία Τράπεζα ανατράπηκε και παραλίγο να καταπλακώσει τον Πάπα. Ακολούθησε συμπλοκή και μερικοί επίσκοποι τραυματίστηκαν ώσπου τελικά οι στρατιώτες, μπροστά στο πείσμα του Πάπα, εγκατέλειψαν την προσπάθεια».    (TO BHMA,  07/09/2003 ) Ο Ωριγένης «για το θεό και τον κόσμο σκεπτόταν ως Έλληνας» (Πορφύριος, Κατά Χριστιανών, αποσπ. 394). Οι εχθροί του, στενόμυαλοι και κατώτεροι στο ήθος και τη μόρφωση, έγραφαν λιβέλους εναντίον του: «τω δυσσεβή Ωριγένει σπούδασμα γέγονε το την ελληνικήν πλάνην κρατύναι», «ω της ανοίας και αμαθείας του φρενοβλαβούς τούτου και των ελληνικών δογμάτων εξηγητού…», «βδέλυγμα της ερημώσεως, προδότης Ιούδας, …εκπεσών εις την γην καθάπερ ο τούτου πατήρ ο διάβολος, θυμού πνέων κατά της αληθείας… σηπία (σουπιά) σκοτεινόν τε και μέλανα ιόν εξεμέσας…. ιουδαϊκός κάπηλος πικρώ γλυκύ καταμίξας….  κακομήχανος …  ασεβέστατος…  μανιώδης και θεομάχος…. Λύκος βαρύτατος ενδεδυμένος έξωθεν προς απάτην απωλείας …. τυφλώττων την διάνοιαν…» (Επιστολή επισκόπων από την Αλεξάνδρεια στη σύνοδο της Κων/πολης,  536 μ.Χ). Οι συκοφάντες  αμφισβητούν ότι υπέστη μαρτύρια σε ηλικία 75 ετών για την πίστη του και τον κατηγορούν ότι αρνήθηκε το Χριστό «τη δε παρ’ αυτού εισαγομένη ελληνική πολυθεΐα προσεκύνησε» και ότι ευνουχίστηκε μόνος του για να τηρήσει το ρητό του ευαγγελίου «εισίν ευνούχοι οίτινες ευνούχισαν εαυτούς δια την βασιλείαν των ουρανών» (Ματθ. ιθ΄12). Μετά το θάνατό του ξέσπασαν έριδες μεταξύ φίλων και εχθρών του. Σ’ αυτές έβαλε τέλος η σύνοδος του 553 με τον αναθεματισμό του Ωριγένη και των οπαδών του. Ο Ωριγένης, όπως όλοι οι φιλόσοφοι του 3^ου αιώνα μ.Χ πίστευε ότι ο θεός είναι Μονάδα στην κορυφή της πυραμίδας της ύπαρξης και εξελίχθηκε σε Τριάδα.  Ο πατέρας είναι ανώτερος από τον υιό ως προς την ουσία, τις ιδιότητες, την ισχύ και τη φύση. Ο υιός (θεός Λόγος) είναι δημιουργός, μέγιστος των αγγελικών δυνάμεων και  αντιπρόσωπος του πατέρα στον κόσμο. Μεσολαβεί για την επιστροφή των ψυχών στο θεό με την ενανθρώπησή του, που δεν έγινε πραγματικά, αφού η ύλη ως κάτι το κακό, δεν μπορεί να ενωθεί με το θεό. Το θνητό σώμα που έλαβε μετασχηματίστηκε σε θεϊκό. Ο θεός Λόγος είναι το σύνολο των αιώνιων αρχετύπων, η παγκόσμια ψυχή. Το άγιο πνεύμα γεννήθηκε από τον υιό και είναι υποδεέστερο από αυτόν. Το σύμπαν είναι έμψυχο και διατηρείται χάρη στο  Λόγο. Τα άστρα είναι κι αυτά έμψυχα και μελλοντική κατοικία ψυχών.  Ο κόσμος δημιουργήθηκε προαιωνίως και είναι αιώνιος. Πρώτα δημιουργήθηκε ο κόσμος των πνευμάτων, που εξαιτίας της ελευθερίας τους (αυτεξούσιο) απομακρύνθηκαν από το θεό  και ανάλογα με την απομάκρυνσή τους έγιναν ή άγγελοι ή άνθρωποι ή δαίμονες. Ο παρών κόσμος είναι στάδιο μιας αιώνιας κοσμικής ανακύκλησης. Πριν από αυτόν υπήρξαν άλλοι και μετά θα υπάρξουν κι άλλοι πρόσκαιροι υλικοί κόσμοι. Αυτή η διαδικασία γίνεται γιατί τα πνεύματα δε χάνουν το αυτεξούσιο, έτσι πάντα θα υπάρχουν εκείνα που θα επαναστατούν και για το σωφρονισμό τους ο θεός θα δημιουργεί  υλικούς κόσμους. Τα αναστημένα σώματα θα είναι σφαιροειδή. Στην πραγματικότητα δε θα υπάρχει ανάσταση των σωμάτων που είναι φυλακές των ψυχών, μα επιστροφή στην άυλη κατάσταση που υπήρχε πριν από την πτώση.  Οι ψυχές είναι αιώνιες. Δημιουργήθηκαν έξω από το χρόνο και προϋπήρξαν ως νόες σε άλλο πνευματικό κόσμο, απ’ όπου ξέπεσαν, όταν ψυχράθηκε η αγάπη τους για το θεό και μεταβλήθηκαν από νόες σε ψυχές εξ αιτίας του αυτεξούσιου (ελεύθερης βούλησης). Για τιμωρία τους κλείστηκαν σε υλικά σώματα, τα οποία  αποβάλλουν με την ασκητική ζωή. Η τελειοποίηση της ψυχής συνεχίζεται και μετά το θάνατο, μέχρι να γίνει καθαρό πνεύμα. Οι κακές ψυχές καθαρίζονται με το θεϊκό πυρ που δεν διαρκεί αιώνια, αφού η θεία δικαιοσύνη είναι επανορθωτική κι όχι εκδικητική. Το πυρ της κρίσεως είναι εξαγνιστικό και θεραπευτικό.  Για τις αμετανόητες ψυχές δεν αποκλείεται η μετενσάρκωση σε κατώτερα σώματα. Ως κακό ο Ωριγένης θεωρεί την απομάκρυνση από το θεό, που είναι το αγαθό. Τα πιο απομακρυσμένα από το θεό πνεύματα έγιναν δύσμορφοι δαίμονες. Ο μοναδικός νους που δεν αμάρτησε ενώθηκε με το θείο Λόγο και απετέλεσε την ψυχή του Ιησού. Παράδεισος και Κόλαση δεν διαρκούν αιώνια.  Κόλαση είναι το “μαρτύριο από έλλειψη συνοχής της ψυχής” και οι τύψεις της συνείδησης. Οι καλές ψυχές φτάνουν στον Παράδεισο και διδάσκονται από αγγέλους τις αλήθειες (ο Ωριγένης δίνει περίληψη της διδακτέας ύλης). Οι ψυχές που θα προβιβαστούν σε υψηλότερες σφαίρες παίρνουν σώματα εκλεπτυσμένης ύλης, που, όσο υψώνονται τα αποβάλλουν, μέχρι να γίνουν ασώματες.  Στο τέλος θα γίνει αποκατάσταση των πάντων. Όλα θα επιστρέψουν στην αρχική τους καθαρότητα, ακόμα και οι δαίμονες. Ο θεός Λόγος θα αποκαταστήσει τα πάντα, αφού γίνει όμοιος με το καθένα από αυτά (για τα Χερουβείμ, θα γίνει Χερουβίμ, για τους ανθρώπους άνθρωπος, για τους δαίμονες κάτι ανάλογο)! Ο θεός είναι φωτιά που καίει την αμαρτία μέχρι να εξαγνίσει τα πάντα και να κυριαρχήσει. Δεν είναι εκδικητικός και σαδιστής για να βασανίζει αιώνια τους αμαρτωλούς στην κόλαση, κι αυτό δεν άρεσε στους επικριτές του Ωριγένη που θεωρούσαν απαραίτητο τον εκφοβισμό των πιστών. 
   Πολλοί εκκλησιαστικοί πατέρες (Ωριγένης, Ειρηναίος, Ιουστίνος,  Μάξιμος ομολογητής,  Γρηγόριος ο θεολόγος,  Κλήμης Αλεξανδρείας,  Ιερώνυμος κ.α.) πίστευαν ότι ο θεός τελικά θα σώσει όλα τα πλάσματά του. Η θεωρία αυτή της αποκατάστασης των πάντων (ουνιβερσαλισμός) υπόσχεται ότι η κόλαση δεν θα είναι αιώνια, με βάση τη Γραφή: Ο Πέτρος μιλά περί «αποκαταστάσεως πάντων» (Πράξεις, γ΄19-21). Ο Παύλος λέει ότι ο Χριστός θα αποκαταστήσει τα πάντα («δι’ αυτού αποκαταλλάξαι τα πάντα», Κολασσαείς α΄19-20), έτσι ώστε να γίνουν «τα πάντα και εν πάσι Χριστός» (Κολασ. Γ΄11) και ότι θα σωθούν όλοι οι Ισραηλίτες: «πας Ισραήλ σωθήσεται» (Ρωμ. ια 25-6). Ο προφήτης  Μιχαίας λέει ότι θα υπομείνει την οργή του θεού ως αμαρτωλός, μέχρι να δικαιωθεί και να τον βγάλει ο θεός στο φως (ζ΄ 9).. Στο σύμβολο της πίστεως που συντάχθηκε από την Α΄ και Β΄ οικουμενική σύνοδο δεν υπάρχει το δόγμα της κόλασης, του οποίου οι υποστηρικτές πίστευαν στο «ωφέλιμο ψέμα», ότι δηλ. την αλήθεια πρέπει να κατέχουν μόνο οι τέλειοι, ενώ ο όχλος χρειάζεται εκφοβισμό για την τήρηση της ηθικής τάξης. Άνθρωποι εκδικητικοί φρόντισαν να καταδικαστεί η θεωρία της αποκατάστασης από τις οικουμ. συνόδους Ε΄, ΣΤ΄ και Ζ΄ και να εξαφανιστούν σχετικά κείμενα, όπως του Μεθοδίου, επισκ. Ταρσού (293 μΧ) στον οποίο ανήκει η φράση «ο κόσμος θα κατακαεί με σκοπό τον εξαγνισμό και την ανανέωση» (Περί Αναστάσεως, 8). Παρά την καταδίκη της η θεωρία της αποκατάστασης χαρακτηρίζεται ως θεολογούμενο, δηλ. διδασκαλία που έχει πιθανότητα αλήθειας.  Ο Γρηγόριος  Νύσσης, αδελφός του Μ. Βασιλείου,  βασίζει τη θεωρία της αποκατάστασης  στα λόγια του Παύλου, ότι κατά την ημέρα της κρίσεως  το έργο καθενός θα δοκιμαστεί από τη φωτιά κι εκείνος του οποίου  το έργο θα καεί, θα ζημιωθεί μεν, όμως θα σωθεί: «εκάστου το έργον το πυρ δοκιμάσει …είτινος το έργον κατακαήσεται, ζημιωθήσεται,  αυτός δε σωθήσεται ούτως δε ως δια πυρός» (Α΄Κορινθ. γ΄14-16). Συμπεραίνει λοιπόν ότι το πυρ της κολάσεως θεραπεύει καίοντας  και εξαλείφοντας τις αμαρτίες, ώστε οι ψυχές να ενωθούν με το θεό.  Σχολιάζοντας τη φράση «και αυτός ο υιός υποταγήσεται τω υποτάξαντι αυτώ τα πάντα» (Α΄Κορινθ., ιε΄28) υποστηρίζει ότι το σώμα που θα αναστηθεί κατά τη Δευτέρα παρουσία  θα καθαρθεί με πυρ και θα αποβάλλει κάθε μνήμη κακίας. Το κακό θα εξαφανιστεί και κανένα από τα δημιουργήματα του θεού δεν θα εκπέσει από τη βασιλεία του ούτε οι εκπεσόντες άγγελοι. Όταν «τα πάντα εν πάσι» θα γίνουν Θεός (Α΄Κορινθ. ιε΄28),  όλα θα έχουν υποταχθεί στον πατέρα, ακόμα και οι εχθροί του κι όλοι θα αποκτήσουν γνώση του θεού, εκτός από εκείνους  που  τον θεωρούν υπεύθυνο για την αμαρτία. Εκείνοι θα βρίσκονται μεν εντός της βασιλείας του, αλλά θα έχουν μόνο επίγνωση του θεού και όχι μέθεξη στα αγαθά του, γιατί ο θεός σέβεται το αυτεξούσιο των λογικών του πλασμάτων. Το ρητό «εν τω Αδη ουκ έστι μετάνοια» για το Γρηγόριο Νύσσης σημαίνει ότι δε θα υπάρχει αλλαγή νοοτροπίας των ανθρώπων. Το κτίσμα θα είναι ελεύθερο να δοξολογεί τον κτίστη ή να τον μέμφεται.  Ο Ειρηναίος της Λυών  και ο Ιουστίνος (2^ος αι. μΧ) πίστευαν ότι  το κακό δεν θα υπάρχει αιώνια κι ότι οι αμαρτωλοί αφού τιμωρηθούν, θα περάσουν στην ανυπαρξία. Ο Ωριγένης (3^ος αι. μ.Χ.) έγραψε ότι οι τιμωρίες των ασεβών και των δαιμόνων θα έχουν τέλος. Η κάθαρση των ψυχών αρχίζει από αυτή τη ζωή και συνεχίζεται με μετενσαρκώσεις, ώσπου να καθαρθούν όλες, να ενωθούν με το θεό και να εξαφανιστεί το κακό. Ο Ιερώνυμος γράφει: «Στην αποκατάσταση των πάντων ….. ο εκπεσών άγγελος θα γίνει όπως ήταν όταν δημιουργήθηκε, και ο άνθρωπος που διώχθηκε από τον παράδεισο, θα αποκατασταθεί στον παράδεισο …» (Σχόλια,  Προς Εφεσίους δ΄16). Ο Θεοδώρητος  Κύρου (387-458) συνεχιστής της Ιστορίας του Ευσεβίου, έγραψε ότι η ορατή κτίση θα λυτρωθεί από τη φθορά και οι κάτοικοι του αόρατου κόσμου θα ζήσουν σε μια ατέλειωτη μακαριότητα, γιατί ο θεός αγαπά και τιμωρεί θεραπευτικά.  Ο Θεόδωρος Μοψουεστίας (4^ος αι.), εκπρόσωπος της θεολογικής σχολής της Αντιόχειας, υποστήριζε την αποκατάσταση των πάντων, γιατί θεωρούσε άσκοπο οι αμαρτωλοί να βασανίζονται αιώνια, χωρίς δυνατότητα να μετανοήσουν. Βασιζόταν στην παραβολή του οφειλέτη μυρίων ταλάντων (Ματθ. ιη΄30), που φυλακίζεται «έως ου αποδώ το οφειλόμενον», δηλαδή μέχρι να πληρώσει το χρέος. Έτσι και οι αμαρτωλοί θα υποφέρουν μέχρι να πληρώσουν για τις αμαρτίες τους. Κατά τον Μάξιμο τον ομολογητή (580-662) η αγαθότητα του Θεού "πάντας συνέξει  (θα περιλάβει) αγγέλους και ανθρώπους, αγαθούς τε και πονηρούς". Τελικά το κακό και η κόλαση θα εξαφανιστούν, γιατί οι ψυχές θα αποβάλουν τη μνήμη της κακίας. Ο Διόδωρος Ταρσού (4^ος αι.) δίδασκε ότι ο θεός θα τιμωρήσει τους ασεβείς λιγότερο από ότι τους αξίζει και θα ανταμείψει τους δίκαιους περισσότερο. Όμως δεν θα διαιωνίσει την τιμωρία των αμαρτωλών, αλλά  αφού υποφέρουν για λίγο διάστημα  θα καθαριστούν από τις αμαρτίες τους και θα χαρίσει και σ’ εκείνους την ευλογία του, ώστε η γενική ανάσταση και αθανασία να μην είναι κατάρα για κανένα άνθρωπο. Ο Ισαάκ ο Σύρος, 6^ος αι. γράφει: «ὁ Θεὸς δὲν ἐγκαταλείπει τοὺς πεπτωκότες, καὶ δὲν θὰ ἀφήσει τοὺς δαίμονες νὰ παραμείνουν στὴν δαιμονική τους κατάσταση, οὔτε τοὺς ἁμαρτωλοὺς στὶς ἁμαρτίες τους. ᾿Αντιθέτως θὰ τοὺς ὁδηγήσει σ᾿ αὐτὴ τὴν κατάσταση ….τὴν ὁποία κατέχουν ἤδη οἱ ἅγιοι ἄγγελοι» (᾿Ασκητικά, ἐκδ. «Θεσβίτης», τ. Β3, σελ. 159-160). Ο Δίδυμος ο τυφλός   σχολιάζοντας την 1^η επιστολή Παύλου προς Τιμόθεο λέει ότι οι μεταθανάτιες τιμωρίες θα έχουν τέλος.  Ο Αμβρόσιος του Μιλάνου (4^ος αι.) ρωτά «πώς είναι δυνατόν να υπάρχουν στο μέλλον αμαρτωλοί, όταν δεν θα υπάρχει μέρος για την ύπαρξη της αμαρτίας;» (Σχόλια στον Ψαλμό 37). Οι πατέρες αυτοί αντιλαμβάνονταν ότι  δεν μπορεί να υπάρξει θεολογία χάριτος χωρίς παγκόσμια σωτηρία ή συνύπαρξη θείας φιλανθρωπίας και αιώνιας κόλασης.