Ηλιολατρική καταγωγή του χριστιανικού θεού και εξέλιξή του

Το πρώτο χριστιανικό ανάγνωσμα ήταν η Παλαιά Διαθήκη. Τα 5 πρώτα βιβλία της αποδίδονται στο Μωυσή, που μεγάλωσε στην αυλή του φαραώ και μυήθηκε στην ηλιολατρική αιγυπτιακή θρησκεία. Ο μονοθεϊστής φαραώ Αμένοφις Δ΄ (1375-1350) ή Ακενατών (ζωντανή εικόνα του Ων)  επέβαλε τη λατρεία του Ων ή Ατών (ατ= δίσκος,  ων= ήλιος), του οποίου ο Μωυσής ήταν ιερέας-μάγος. Τον ίδιο θεό 3 γενιές πριν λάτρευε και ο Ιωσήφ, που διείσδυσε στην αριστοκρατία της Αιγύπτου χάρη στο γάμο του με την Ασενέθ, κόρη ιερέα του Ων στην ομώνυμη πόλη της Αιγύπτου (Έξοδος, Α 11), που μεταφράζεται ως Ηλιούπολη. Ο Ων εμφανίστηκε στο Μωυσή στο όρος Χωρήβ, όταν έβοσκε τα πρόβατα του πεθερού του, ιερέα της πόλης Μαδιάμ και του θεού των ηφαιστείων Γιαχβέ. Μέσα από φλεγόμενη βάτο άκουσε ο Μωυσής τη φωνή του θεού να τον διατάζει να οδηγήσει τους Εβραίους από την Αίγυπτο στη Χαναάν. Κι όταν  ρώτησε, ποιος θεός είναι, πήρε την απάντηση: «Εγώ ειμί ο Ων» (Έξοδος, Γ΄14).  Ο Μωυσής ένωσε το Γιαχβέ με τον Ων και δημιούργησε το θεό της Βίβλου. Η λατρεία του  εμπλουτίστηκε από αιγυπτιακά, βαβυλωνιακά και περσικά στοιχεία, την τάση για μονοθεϊσμό (στη Βαβυλώνα ο ηλιακός θεός Μαρντούκ  κυριάρχησε έναντι των άλλων θεών), την πυρολατρεία και τη μάχη καλού και κακού (Ζωροαστρισμός). Έτσι εξηγούνται οι ομοιότητες της Π.Δ. με βαβυλωνιακά θρησκευτικά κείμενα (πινακίδες της Ουγκαρίτ-2000 π.Χ) και με αιγυπτιακούς ύμνους (ο 103^ος Ψαλμός μοιάζει με ύμνο του Ατών), η ταύτιση του θεού με τον ήλιο (ο Μωυσής απαγχόνισε επαναστάτες αντίκρυ στον ήλιο, Αριθμοί, 25, 4) και οι εμφανίσεις του θεού με μορφή φωτιάς που κατακαίει (τους επαναστάτες του Κορρέ: Αριθ. ΙΣΤ΄ 35, τους αμελείς γιους του Ααρών: Λευιτικό Ι΄3), και ολοκαυτώνει τις θυσίες (ιερή φωτιά του Ναού: Μακκαβαίων Α 9-36, Γ΄Βασιλ. ΙΗ΄21-27 και του βωμού του προφήτη Ηλία: Β΄Βασιλ. Α 9-10). Μυστικό της θεϊκής φωτιάς ήταν ένα υγρό εύφλεκτο, το νέφθαρ.  Η ηλιακή προέλευση του θεού εξηγεί γιατί ο Μωυσής ανέβηκε στην κορφή του Σινά, ώστε να είναι πιο κοντά στο θεό που του έδωσε τις 10 εντολές. Και ο Χαμμουραμπί εικονίζεται να παραλαμβάνει τους Νόμους του από το θεό του ήλιου Σαμάς. Όταν η μονοθεϊστική μεταρρύθμιση του Ακενατών απέτυχε, ο Μωυσής και οι οπαδοί του έπεσαν σε δυσμένεια. Η προσπάθεια να επαναστατήσουν κατέληξε στην έξοδο από την Αίγυπτο, που ο Μωυσής θέσπισε ως εβραϊκή γιορτή για τη διάβαση της  Ερυθράς, αντίστοιχη με τη γιορτή των Αιγυπτίων πισάχ, για τη διάβαση του θεού ήλιου από τον ισημερινό και το μεγάλωμα της μέρας. Στίχοι εβραϊκών ψαλμών μαρτυρούν συγκαλυμμένη λατρεία του ήλιου,  π.χ. «πυρ από προσώπου αυτού καταφλεγήσεται… φωτιείς το σκότος μου» (17^ος,9,29)// «εν τω ηλίω έθετο το σκήνωμα αυτού και αυτός ως νυμφίος εκπορευόμενος εκ παστού αυτού αγαλλιάσεται ως γίγας δραμείν οδόν αυτού. απ’ άκρου ουρανού η έξοδος αυτού και το κατάντημα αυτού έως άκρου ουρανού και ουκ έστιν ος αποκρυβήσεται της θέρμης αυτού»(18^ος 6-7)// «ότι παρά σοι πηγή ζωής, εν τω φωτί σου οψόμεθα φως»(35^ος 10)// «εξαπόστειλον το φως σου»(42^ος, 3)// «υψώθητι επί τους ουρανούς ο θεός και επί πάσαν την γην η δόξα σου»(56^ος 12)// «αγαλλιάσομαι το πρωί το έλεός σου»(58^ος,17)// «προς σε ορθρίζω»(62^ος,2)// «ανέβης εις ύψος ... η μεγαλοπρέπεια αυτού και η δύναμις αυτού εν ταις νεφέλαις»(87^ος,19,35)// «συμπαραμενεί τω ηλίω» (71^ος, 5)//  «φωτίζεις συ θαυμαστώς από ορέων αιωνίων» (75^ος, 5)// «επίβλεψον εξ ουρανού και ίδε» (79^ος, 15)// «έστω η λαμπρότης κυρίου του θεού ημών εφ’ ημάς» (89^ος,17), «αναβαλλόμενος φως ως ιμάτιον…τιθείς νέφη την επίβασιν αυτού…περιπατών επί πτερύγων ανέμων» (103^ος, 2-3)// «εν υψηλοίς κατοικών και τα ταπεινά εφορών» (112^ος,5). Η λατρεία του ήλιου συνεχίστηκε στο χριστιανισμό. Ο Χριστός ονομάστηκε «ήλιος της δικαιοσύνης» και «φως του κόσμου», με τον ηλιακό δίσκο φωτοστέφανο στο κεφάλι και με σύμβολο της νίκης του πάνω στο σκοτάδι το σταυρό που συμβολίζει την πορεία του ήλιου κατά τη διάρκεια των τεσσάρων εποχών (του ζωδιακού κύκλου). Οι πρώτοι χριστιανοί, σύμφωνα με τη μαρτυρία του Πλινίου του νεωτέρου (61-113 μ.Χ.), απεσταλμένου του Τραϊανού στη Βιθυνία του Πόντου, συγκεντρώνονταν πριν την ανατολή του ήλιου και υμνούσαν το Χριστό, σαν θεό. Η μέρα που αφιερώθηκε στη λατρεία του (Κυριακή) ήταν αφιερωμένη στον ήλιο.  Η Μεταμόρφωση του Χριστού έγινε στην κορφή του Θαβώρ, όπου έλαμψε σαν τον ήλιο. Οι κυριότερες χριστιανικές γιορτές αντικατέστησαν γιορτές του ήλιου: τα Χριστούγεννα συνδέθηκαν τον 4^ο αι. μ.Χ με τα γενέθλια του «Ανίκητου Ήλιου», κατά το χειμερινό ηλιοστάσιο. Το Πάσχα τοποθετήθηκε από τη σύνοδο της Νίκαιας (325 μ.Χ) μετά την εαρινή ισημερία που γιορταζόταν  από όλους τους λαούς (οι Έλληνες γιόρταζαν το θάνατο και την ανάσταση του θεού της βλάστησης Άδωνη). Λατρεία του ήλιου μαρτυρεί κι ο προσανατολισμός του ιερού προς Ανατολάς. Οι ακολουθίες περιέχουν δοξολογία για την ανατολή του ήλιου με κωδωνοκρουσίες («δόξα σοι τω δείξαντι το φως») και υποδοχή της δύσης με το «Φως ιλαρόν αγίας δόξης …  ελθόντες επί την ηλίου δύσιν, ιδόντες φως εσπερινόν, υμνούμεν πατέρα, υιόν και άγιον πνεύμα θεόν…»). Ως πατέρας εννοείται η πηγή του φωτός, ως υιός το εκπεμπόμενο φως και ως άγιο πνεύμα οι ευεργετικές του ιδιότητες. Ο Μ. Κωνσταντίνος που νομιμοποίησε το χριστιανισμό και χάρη σ’ αυτόν διατυπώθηκαν τα δόγματα, ήταν ως το τέλος της ζωής του αρχιερέας του  Ήλιου.