Περί Σταυρού

Τον 4^ο αιώνα μετά Χριστό ένα όργανο βασανισμού και θανάτωσης έγινε το ιερότερο σύμβολο των χριστιανών, χάρη στον Μ. Κωνσταντίνο. Το σύμβολο του σταυρού προϋπήρχε με διαφορετική σημασία. Οι προϊστορικές κοινωνίες που λάτρευαν φετίχ, τοτέμ και ιερά δέντρα, ανάμεσα στα μαγικά τους σύμβολα είχαν και το σταυρό, κατάλοιπο της δενδρολατρείας. Οι Δρυίδες συμβόλιζαν καθένα από τους 13 σεληνιακούς μήνες με ένα δέντρο, θεό και τοτέμ. Οι  θεότητες των Ιαπώνων παίρναν  μορφή βράχων και δέντρων (simulacra). Η φλαμουριά Υγκντραζιλ της Σκανδιναβικής μυθολογίας στήριζε όλους τους κόσμους. Στην κορυφή της ήταν οι θεοί και η Βαλχάλλα (παράδεισος). Στην Ελλάδα η δρυς (φηγός) ήταν ιερό δέντρο του Δία της Δωδώνης. Η δάφνη και ο φοίνικας του Απόλλωνα. Της Άρτεμης ο κέδρος και η φτελιά. Της Αφροδίτης η μυρτιά και η φιλύρα (φλαμουριά). Του Ηρακλή ο αίγειρος (λεύκα). Του Πάνα και της Κυβέλης η πίτυς (πεύκο). Του Πλούτωνα το κυπαρίσσι και η ροδιά. Της Αθηνάς η ελιά και του Διόνυσου η άμπελος.  Ο θεός των Ιουδαίων προτιμούσε το φοίνικα, τη ροδιά και τους κέδρους του Λιβάνου. Μέσα στο Ναό της Ιερουσαλήμ υπήρχαν ανάγλυφοι φοίνικες και καρποί ροδιάς (Γ Βασιλ., ΣΤ΄29, Ζ΄28).  Ο Χριστός είπε «εγώ ειμί η άμπελος η αληθινή», αλλά ο σταυρός του ταυτίστηκε με το «δέντρο της ζωής» του Παραδείσου, που ήταν ταμπού (απαγορευμένο), όπως και «το δέντρο της γνώσης». Ο θεός έβγαλε τον Αδάμ  από τον Παράδεισο «μη ποτε εκτείνη την χείρα αυτού και λάβη από του ξύλου της ζωής και φάγη και ζήσεται εις τον αιώνα» (Γένεσις Γ΄,22). Στον ελληνικό μύθο απαγορευμένο δέντρο ήταν η μηλιά με τα χρυσά μήλα που την φρουρούσε ένα φίδι στον  κήπο των Εσπερίδων, όπου έγινε ο ιερός γάμος του Δία και της Ήρας. Το δέντρο που η Εκκλησία ονομάζει «ξύλο του Παραδείσου», «ζωηφόρο φυτό» και «τίμιο ξύλο» είναι κατά την Παράδοση κεδροπευκοκυπάρισσο τρισυπόστατο, που φύτρωσε από τα ραβδιά των 3 αγγέλων  που φιλοξένησε ο Αβραάμ κάτω από μια βελανιδιά στη Μαμβρή, κοντά στη Χεβρώνα. Ο Νικόδημος ο Αγιορείτης γράφει: «εν κυπαρίσσω δε και πεύκη και κέδρω … συγκείσθαι φασί τον σταυρόν» (Ερμηνεία εις τον Κανόνα της Υψώσεως του Τιμίου Σταυρού, 5). Τη λέξη σταυρός βρίσκουμε πρώτη φορά στην Ιλιάδα (Ω 453) και στην Οδύσσεια (λ 11) με τη σημασία ξύλων καρφωμένων μεταξύ τους. Ετυμολογικά προήλθε από το ίστημι=στήνω. Ως σύβολο σημαίνει τη ζωή, τη γονιμότητα, τον ήλιο και τις ακτίνες του που ζωογονούν τη γη, τα τέσσερα σημεία του ορίζοντα ή τα 4 στοιχεία (αέρας, φωτιά, γη, νερό). Για τους Ασσυρίους,  Χαλδαίους, Ζωροάστρες, Κέλτες και  Βουδιστές η σημασία του σταυρού είναι ηλιακή και αστρολογική. Στην εποχή μας οι Κούρδοι Γιεζίντι εξακολουθούν να έχουν το σταυρό ως ηλιακό σύμβολο. Σταυροί ως αντικείμενα λατρείας, μαγικά σύμβολα και φυλακτά χρησιμοποιούνταν σε όλους τους αρχαίους πολιτισμούς. Μινωικά, κυκλαδικά και κυπριακά ειδώλια παριστάνουν ανθρώπους με σταυρουδάκι στο λαιμό. Έχουν βρεθεί  σταυρόσχημα ειδώλια, ισοσκελείς σταυροί και σβάστικες (αγκυλωτοί σταυροί) σε προϊστορικά ιερά και πάνω σε έργα τέχνης. Η σβάστικα από τη νεολιθική εποχή είναι σταυροειδές σύμβολο Ινδουιστικό, Βουδιστικό, Ζαϊνιστικό (ζαϊνισμός = θρησκεία της Ινδίας, από τον 8^ο αι. π.Χ), Ελληνικό (Γαμμάδιον, σύμβολο της αέναης κίνησης), Σλαβικό (ηλιακός τροχός), Περσικό, Κινέζικο, των ιθαγενών της Β. Αμερικής, των Βίκινγκς (σφυρί του Θωρ) και των Κελτών.  Απόκτησε κακή φήμη τον 20^ο  αιώνα, όταν συνδέθηκε με το Ναζισμό.  Ο ελληνικός ισοσκελής σταυρός ήταν σύμβολο των 4 σημείων του ορίζοντα. Ο βαβυλωνιακός φαλλόσχημος σταυρός ήταν σύμβολο γονιμότητας. Ο αιγυπτιακός σταυρός ανκχ ήταν σύμβολο της ζωής και της ένωσης αρσενικού και θηλυκού. Στον ιουδαϊσμό ο σταυρός με 6 ακτίνες συμβολίζει τις 6 μέρες της Δημιουργίας. Στο βουδιστικό τροχό του ντάρμα είναι ο άξονας του θείου νόμου. Σταυρό υποδηλώνει και η τετρακτύς των Πυθαγορείων, σύμβολο της αρμονίας των 4 στοιχείων του σύμπαντος. Ο σταυρός με την ηλιακή του σημασία, σχετική με τις 4 εποχές, τιμήθηκε από τον ηλιολάτρη αυτοκράτορα Κωνσταντίνο και συνδέθηκε με το Χριστό, τον «νοητό ήλιο», που  σύλησε τη δόξα και τις γιορτές του ρωμαϊκού «Ανίκητου Ήλιου» που γιόρταζαν τη Γέννησή του  στις 25 Δεκεμβρίου και το θάνατο και την ανάστασή του κατά την εαρινή ισημερία. Ο σταυρός στις τελετές που γίνονταν σε σταυροδρόμια συμβόλιζε το πέρασμα ανάμεσα σε 3 κόσμους,  το θεϊκό, τον ανθρώπινο και των νεκρών. Ο χριστιανικός «τετραμερής σταυρός» σκέπει τον «τετραπέρατο» (τετράγωνο) κόσμο (Δοξαστικό του εσπερινού της Υψώσεως, ήχος πλ. β΄ ), «διότι ο κόσμος όλος είναι θεμελιωμένος επάνω εις τον τύπον του Σταυρού» (Νικοδήμου Αγιορείτου, Ερμηνεία εις τον Κανόνα της Υψώσεως…,11). Από τον 4^ο αιώνα ο σταυρός έγινε το είδωλο των χριστιανών. Ονομάστηκε έμψυχο και λογικό ξύλο και του αποδόθηκαν μαγικές δυνάμεις (ανιμισμός): «Χαίρε έμψυχον ξύλον… ιατρέ των νοσούντων…. τρόπαιον και όπλον απροσμάχητον… δι ου πας ο κόσμος εσώθη … νεκροί δια σου ζωοποιούνται… τυφλοί αναβλέπουσιν, ώτα διανοίγονται, δαίμονες διώκονται, πάθη αφίστανται, μυρίων αγαθών ταμειούχε…» (Χαιρετισμοί του Σταυρού). Παρά την εντολή  «ου ποιήσεις σεαυτώ είδωλον ουδέ παντός ομοίωμα, όσα εν τω ουρανώ άνω και όσα εν τη γη κάτω, και όσα εν τοις ύδασιν υποκάτω της γης, ου προσκυνήσεις αυτοίς, ουδέ μη λατρεύσεις αυτοίς» (Έξοδος Κ΄4), προσφέρεται στο σταυρό λατρεία που αρμόζει σε θεό («Χαίρε ο δοτήρ χαρισμάτων του Πνεύματος….Χαίρε έμψυχον ξύλον, του ληστού σωτηρία…περιφρούρει τε και σκέπε τη ση χάριτι τους σοι κράζοντας, χαίρε ξύλον μακάριον» , «Χαιρετισμοί του Σταυρού»). Αν είχε λιθοβοληθεί ο Χριστός, οι οπαδοί του θα λάτρευαν τις «τίμιες» πέτρες. Οι εκκλησιαστικοί πατέρες υποστηρίζουν ότι ο σταυρός ανασταίνει νεκρούς, καταργεί το θάνατο, νικά το διάβολο, κατατροπώνει τους εχθρούς, πλουτίζει τους φτωχούς, είναι ο φύλακας της οικουμένης και κατορθώνει τα πάντα. Αν ίσχυαν αυτά, δεν θα χρειάζονταν οι πιστοί γιατρούς και φάρμακα ούτε φρουρούς, όπλα και στρατεύματα και γενικά θα είχαν λύσει όλα τους τα προβλήματα της παρούσας και της μέλλουσας ζωής. Με τόσα πλεονεκτήματα, δεν θα απέμενε άνθρωπος που να μην ασπασθεί το χριστιανισμό. Εδώ υπάρχουν πολλοί  «μη ιδόντες και πιστεύσαντες», φαντάσου τι θα γινόταν, αν έβλεπαν τέτοια θαύματα!  Ο μύθος της εύρεσης του σταυρού από την αγ. Ελένη  κυκλοφόρησε 50-60 χρόνια μετά την περιοδεία της στους Αγ. Τόπους. Οι πρώτες αναφορές στο μύθο εμφανίζονται το 395 μ.Χ. Δεν υπάρχει στην Εκκλησιαστική Ιστορία και τη βιογραφία του Μ. Κων/νου που έγραψε ο  Ευσέβιος, επίσκοπος Καισαρείας της Παλαιστίνης (265-340), που αναφέρει μόνο ότι η αγ. Ελένη, όταν πήγε για προσκύνημα στους Αγίους Τόπους, είδε ένα τεμάχιο του σταυρού. Δεν υπάρχει ούτε στην επιστολή του  Κυρίλλου Ιεροσολύμων (γραμμένη μετά το 351)  προς τον Κωνστάντιο Β΄ γιο του Κωνσταντίνου, εκεί που κάνει λόγο για το σταυρό. Ο Κύριλλος Ιεροσολύμων (350-386) εικοσιπέντε χρόνια μετά την υποτιθέμενη εύρεση του σταυρού, γράφει ότι ο σταυρός βρίσκεται στον ουρανό και «μετά του Ιησού φαίνεσθαι μέλλει πάλιν εξ ουρανού» (Κατήχηση Α΄,13, 39-41). Ο Χρυσόστομος, που πέθανε το 407 μ.Χ., υποστήριζε ότι ο Χριστός, όταν αναστήθηκε, έβγαλε το σταυρό που ήταν μπηγμένος στο Γολγοθά και τον ανέβασε μαζί του  στον ουρανό, για να τον χρησιμοποιήσει σαν λάβαρο, όταν ξανάρθει κατά τη Δευτέρα Παρουσία: «Ουκ αφήκεν αυτόν (τον σταυρόν) είναι επί της γης, αλλά ανέσπασεν αυτόν και εις τον ουρανόν ανήγαγεν. Πόθεν τούτο δήλον; Επειδή μετ΄ αυτού μέλλει έρχεσθαι εν τη δευτέρα και ενδόξω αυτού παρουσία» (Ιωάννου Χρυσοστόμου, ομιλία «εις τον Σταυρόν και εις τον ληστήν» PG τόμ.49,Α΄,δ 404 και Β΄ ομιλία, στ. 413). Οι αγιογράφοι ζωγραφίζουν τον αναστημένο Χριστό να κρατά μαζί του το σταυρό.  Τα ίδια γράφει και ο Εφραίμ ο Σύρος (306-373) στην ομιλία του «Δια τον Σταυρόν του Κυρίου». Υποτίθεται ότι η αγ. Ελένη είχε βρει το Σταυρό το 326, καμιά  εξηνταριά χρόνια προτού γράψει ο Χρυσόστομος την ομιλία «Εις τον σταυρόν και εις τον ληστήν». Πώς είναι δυνατό να αγνοούσε τέτοιο συνταρακτικό γεγονός; Αν το γνώριζε, θα του αφιέρωνε πανηγυρικούς λόγους. Ίσως υπήρχε κάποια λαϊκή παράδοση σχετική με την εύρεση του σταυρού και  πρωτογράφτηκε σαν αληθινό περιστατικό από τον Αμβρόσιο, επίσκοπο Μεδιολάνων (339-397) ή τον Ρουφίνο, Ρωμαίο καλόγερο του 4^ου αιώνα. Οι θεολόγοι αρχικά επινόησαν την ανάληψη του σταυρού στον ουρανό. Αργότερα  τον κατέβασε στη γη, για να τον βρει η 80χρονη βασιλομήτωρ Ελένη και να αγιοποιηθεί από τους κόλακες, που απέβλεπαν στις χορηγίες του βασιλικού ταμείου. Αν επικρατούσε η θεωρία της ανάληψης του σταυρού, θα ματαίωνε την εμφάνιση μυριάδων τεμαχίων τίμιου ξύλου, που, αν συναρμολογηθούν φτιάχνουν δάσος από σταυρούς. Οι χριστιανοί δεν αμφιβάλλουν ότι ο θεός τους θα συγκολλήσει τα αυθεντικά κομματάκια, ώστε να προηγηθεί ο σταυρός στην παρέλαση της Δευτέρας Παρουσίας.  Η  Ελένη ήταν κατά τους χρονογράφους  κόρη ιδιοκτήτη πανδοχείου στο Δρέπανο της Βιθυνίας. Εκεί γνώρισε το στρατηγό Κωνστάντιο Χλωρό. Όταν αυτός διορίστηκε από το Διοκλητιανό καίσαρας (293 μ.Χ), την χώρισε και παντρεύτηκε τη θετή κόρη του Μαξιμιανού που ήταν Αύγουστος στο Δυτικό τμήμα της αυτοκρατορίας. Το 305 ο Μαξιμιανός παραιτήθηκε και τη θέση του πήρε ο Κωνστάντιος, που το 306 πέθανε και τον διαδέχτηκε ο γιος του Κωνσταντίνος. Το 324 ο Κωνσταντίνος  έγινε μονοκράτορας και έκανε συναυτοκράτειρα (Αυγούστα) τη μητέρα του. Το ταξίδι της στους Αγίους Τόπους είχε σκοπό την ανύψωση του γοήτρου του που είχε κλονιστεί, όταν δολοφόνησε τη γυναίκα του Φαύστα και το γιο του Κρίσπο. Η Ελένη με βασανιστήρια ανάγκασε τρεις Εβραίους να πουν πού βρισκόταν κρυμμένος ο σταυρός («Τρεις μέρες τους βασάνιζε και τελικά τους θανάτωσε», Άγγ. Βλάχος, «Μια φορά κι έναν καιρό», εκδ. Εστία) και σύμφωνα με την παράδοση έκτισε στο Γολγοθά το ναό της Αναστάσεως. Η θέση της σταύρωσης και ο τάφος του Ιησού ήταν πιθανόν μέσα σε λατομείο, που επιχωματώθηκε από τον Αδριανό, όταν έκτισε εκεί το 135 μ.Χ. ιερό της Αφροδίτης. Είναι απίθανο να βρέθηκε ο αυθεντικός σταυρός, γιατί  οι σταυροί χρησιμοποιούνταν ξανά και ξανά, άλλωστε 300 χρόνια ήταν αρκετά για  να διαβρωθεί το ξύλο. Αποκλείεται να τάφηκε ο Ιησούς μαζί με το σταυρό του, τα εργαλεία της σταύρωσης και τους δύο σταυρούς των ληστών, που  "βρέθηκαν" μαζεμένα στο «Σπήλαιο Εύρεσης του  Σταυρού». Πρόκειται για μια εκ των υστέρων κατασκευή ιερών αντικειμένων, που θα εξασφάλιζε κερδοφόρα προσκυνήματα. Το βασανιστικό όργανο θανάτου, απερίγραπτου πόνου και εξευτελισμού έγινε σύμβολο πίστης και τιμάται ιδιαίτερα στις 14 Σεπτεμβρίου, εορτή της Υψώσεως. Θεολόγοι και υμνογράφοι τονίζουν τον πρωταρχικό του ρόλο στη σωτηρία του κόσμου και αναλύουν τις  «προτυπώσεις» του στη μυθολογία της Παλαιάς Διαθήκης (π.χ. ο Ιωνάς προσευχόταν στην κοιλιά του κήτους ανοίγοντας τις παλάμες του «σταυροειδώς» και ο Μωυσής «σταυρόν χαράξας…την Ερυθράν διέτεμε»). Το σύμβολο του σταυρού ευλόγησε αιματοβαμμένους θρόνους, Σταυροφορίες και Ιερές Εξετάσεις. Η παρουσία του στοίχειωσε τα νεκροταφεία και τις εκκλησίες - μαυσωλεία (μεγαλοπρεπείς τάφους) του θεού. Πρόσφατα είδαμε συνανθρώπους μας να σταυρώνονται από ισλαμιστές στη Συρία και να εξοντώνονται δίχως έλεος χριστιανοί που πίστεψαν στη θαυματουργική δύναμη του σταυρού. Η αποκρουστική πραγματικότητα διαλύει την αίγλη με την οποία περιβλήθηκε αυτό το θανάσιμο κατασκεύασμα της ανθρώπινης θηριωδίας. Αποδείχτηκε ανίσχυρο να διαφυλάξει τους υμνητές του. Άθυρμα μπροστά στη μανία των αντιπάλων. Κι αφού είναι ανίκανο να προσφέρει σωτηρία σ’ αυτή τη ζωή, πώς  θα σώσει σε κάποια άλλη ζωή αυτούς που το πίστεψαν;

                                       ----οοοο------