Πρωταρχικό στοιχείο της κοσμογονίας

1) Νερό.  Το υγρό στοιχείο σε πολλές κοσμογονίες είναι η μήτρα της ζωής.  Το «Έπος της Δημιουργίας» (Ενούμα Ελίς, «Βιβλιοθήκη του Ασσουρμπανιπάλ», Πινακίδα Ι) αρχίζει με τους στίχους: «Όταν ψηλά οι ουρανοί δεν υπήρχαν και η γη κάτω δεν είχε ακόμα φανεί, υπήρχε ο Απσού και η Τιαμάτ». Τον Απσού, θεό  του γλυκού νερού, σκότωσε ο Έα, αρχηγός των θεών, γνωστός και ως Ωάννης, που από τη μέση και κάτω ήταν ψάρι. Την Τιαμάτ, θεά του αλμυρού νερού και του χάους, σκότωσε ο Μαρντούκ, θεός του ήλιου, γιος του Έα. Από το σώμα της έφτιαξε τον ουρανό και τη γη. Από τα μάτια της έτρεξαν ο Τίγρης κι ο Ευφράτης. Στις 25 Δεκεμβρίου, μετά το χειμερινό ηλιοστάσιο, όταν η μέρα αρχίζει να μεγαλώνει,  ο ήλιος βρίσκεται στον Αιγόκερω και βυθίζεται στα νερά του Ωάννη για να αναγεννηθεί. Στην αιγυπτιακή μυθολογία ο Ατούμ–Ρα (Ήλιος δημιουργός), αναδύθηκε αυτογέννητος από τα αρχέγονα νερά (θεά Νουν), που περιείχαν όλα τα σπέρματα της δημιουργίας και  ύψωσε ένα βουνό, για να σταθεί πάνω του και να βάλει τάξη στο χάος. Στην ιαπωνική κοσμογονία μέσα από έναν απέραντο βάλτο αναδύθηκαν τα νησιά της Ιαπωνίας  καθώς η θεά Ιζανάμι και ο θεός  Ιζανάγκι, ανάδευαν τα νερά με το ραβδί τους.  Οι Ινδιάνοι Μαϊντού (Καλιφόρνια) διηγούνταν ότι ο κόσμος έγινε από το τραγούδι του Δημιουργού που έπλεε με το κανό του στα αρχέγονα νερά μαζί με το Κογιότ.  Οι Ινδιάνοι Μάνταν (Β και Ν Ντακότα) πίστευαν ότι ο «Πρώτος Δημιουργός» και ο «Μόνος» έφτιαξαν τον κόσμο από άμμο που έφερε μια πάπια από το βυθό της αρχέγονης θάλασσας.  Σύμφωνα με μύθο της Σιβηρίας, αρχικά υπήρχε ένας ωκεανός, όπου επέπλεαν λάσπες, από τις οποίες ο θεός Ούλγκαν έπλασε το πρώτο ον.  Στη μυθολογία της Φινλανδίας, πριν δημιουργηθεί ο κόσμος υπήρχε ο ουρανός και ο ωκεανός. Η θεά του ουρανού Ιλματάρ κατέβηκε στον ωκεανό και έμεινε έγκυος από τον άνεμο και τα κύματα.  Οι πιστοί της Βίβλου  πιστεύουν πώς πριν 6000 χρόνια περίπου, ο θεός πρόσταξε να αναδυθεί  η γη από μια άβυσσο νερών: «Καὶ εἶπεν ὁ Θεός· συναχθήτω τὸ ὕδωρ τὸ ὑποκάτω τοῦ οὐρανοῦ εἰς συναγωγὴν μίαν, καὶ ὀφθήτω ἡ ξηρά.» (Γένεσις, α΄9)

2) Χάος.  Το χάος στις θρησκευτικές κοσμογονίες συνυπάρχει με το υγρό στοιχείο και δηλώνει την αδιαμόρφωτη κατάσταση που υπήρχε πριν από τη δημιουργία του κόσμου. Στη Θεογονία του Ησιόδου (8^οςαι.π.Χ) από το Χάος γεννήθηκαν η  Γη και  ο Έρως. Η Γη και ο Ουρανός ήταν γονείς του Ωκεανού, (Ομήρου Ιλιάς, Ξ,246: «Ωκεανού, ος περ γένεσις πάντεσσι τέτυκται», δηλ., του Ωκεανού, που είναι ο γεννήτορας όλων).  Στη Σκανδιναβική μυθολογία από το Χάος αναδύθηκαν 2 βασίλεια, του Πάγου  και της Φωτιάς. Στο 1^ο  ζούσε ο γίγαντας Υμίρ, που από το σώμα του έγινε ο κόσμος. Στην Ιαπωνική μυθολογία από το χάος δημιουργήθηκε ένα αυγό που σχημάτισε τους Ουρανούς και τη Γη κι ανάμεσά τους εμφανίστηκαν οι θεοί (κάμι).   
3) αυγό.  Στον Ορφικό μύθο (6^ος αι.π.Χ.) ο Χρόνος δημιούργησε ένα ασημένιο αυγό, από το οποίο βγήκε ο Φάνης ή Έρως, προσωποποίηση του φωτός και δημιουργός του κόσμου. Στον Ταοϊστικό μύθο το πουλί Τιεν γέννησε ένα αυγό, που περιείχε το γιν και το γιανγκ και τον γίγαντα Παν κου. Από τα υλικά του αυγού έγινε το σύμπαν κι από τους ψύλλους του Παν Κου οι άνθρωποι.  Στο έπος Καλεβάλα (Φινλανδία ) μια πάπια γέννησε 6 χρυσά αυγά κι ένα σιδερένιο στο γόνατο της θεάς Ιλματάρ, που κολυμπούσε 700 χρόνια  στον ωκεανό. Από τα αυγά βγήκαν η γη, ο ουρανός και καθετί που υπάρχει.  Στον Αιγυπτιακό μύθο το αυγό της όρνιθας Σεμπ περιείχε τον Ρα (΄Ηλιο), που γέννησε τον Γκεμπ (Γη) και τη Νουτ (ουρανός). Γι αυτό κατά την εαρινή ισημερία (επέτειο της δημιουργίας του κόσμου) οι Αιγύπτιοι έβαφαν αυγά.  Στον ινδουιστικό μύθο από το κέλυφος του αυγού του κύκνου της αιωνιότητας, έγινε ο πνευματικός κόσμος κι από τον κροκό του ο φυσικός κόσμος.  Σε μύθο της Πολυνησίας, ο κόσμος βγήκε από το αυγό Ρουμία, που γέννησε η θεά Ίνα.  Σε μύθο των Ινδιάνων Cahuilla  η αρσενική νύχτα με τη θηλυκή γέννησαν 2 αυγά απ’ όπου βγήκαν 2 αδέλφια, οι δημιουργοί του κόσμου. Οι Δρυίδες πίστευαν ότι ο κόσμος εκκολάφθηκε από δύο αυγά κρυμμένα στα κλαδιά μιας ιτιάς.  Και οι Ντόγκον (Μάλι Δ. Αφρικής) διηγούνται ότι ο  θεός Άμμα από το Σείριο Β΄, έκανε ένα αυγό που είχε μέσα ένα  ζεύγος διδύμων. Ένα από τα δίδυμα, θέλοντας να κυριαρχήσει βγήκε πρόωρα από το αυγό συμπαρασύροντας τα υλικά του με αποτέλεσμα ο κόσμος που δημιουργήθηκε να είναι ατελής.

4) σώμα γίγαντα: Στη Βαβυλωνιακή μυθολογία ο θεός Μαρντούκ δημιούργησε τον κόσμο από το σώμα του τέρατος Τιαμάτ. Στην Ινδουιστική μυθολογία οι θεοί κατασκεύασαν τον κόσμο και τους ανθρώπους από το σώμα  του γίγαντα Πουρούσα.  Στη Σκανδιναβική μυθολογία   οι θεοί Οντίν, Βίλι και Βε σκότωσαν το γίγαντα Υμίρ και από το σώμα του έφτιαξαν τον κόσμο.  Η σάρκα του έγινε  γη, τα κόκκαλά του βουνά,  τα μαλλιά του δέντρα, το κρανίο του ουρανός, τα μυαλά του σύννεφα, το αίμα του θάλασσες...   Στη μυθολογία των Αζτέκων από το σώμα ενός θηλυκού τέρατος δημιουργήθηκε η γη και ο ουρανός.