Περί μελλούσης ζωής και βασιλείας του θεού στην Αγία Γραφή

Η ιδέα της ανάστασης των σωμάτων για να κριθούν από το θεό, υπάρχει στο Δανιήλ, 12: 2-3: «και πολλοί των καθευδόντων εν γης χώματι εξεγερθήσονται, ούτοι εις ζωήν αιώνιον και ούτοι εις ονειδισμόν και εις αισχύνην αιώνιον». Στο Β΄ Μακκαβαίων, 9, 14 η ανάσταση θα είναι προνόμιο των ευσεβών: «ο δε του κόσμου βασιλεύς ... εις αιώνιον αναβίωσιν ζωής ημάς αναστήσει, …σοί μεν γαρ ανάστασις εις ζωήν ουκ έσται». Οι Φαρισαίοι πίστευαν στην ανάσταση των νεκρών, την αθανασία της ψυχής και τη μετενσάρκωση, δόγματα που απέρριπταν οι Σαδδουκαίοι, «οι λέγοντες μη είναι ανάστασιν» (Ματθ., κβ΄23). Λόγω της καταστροφής του 70 μ.Χ. επικράτησε το δόγμα της Ανάστασης, γιατί οι Σαδδουκαίοι διαλύθηκαν. Οι χριστιανοί  -αν και εχθροί των Φαρισαίων- έμειναν πιστοί  σ' αυτό το δόγμα, απέρριψαν όμως την ιδέα της μετενσάρκωσης που εν τούτοις μαρτυρείται στα ευαγγέλια,  π.χ. ο Ηρώδης νόμιζε πως ο Ιωάννης ο Βαπτιστής αναστήθηκε με το σώμα του Ιησού. Άλλοι έλεγαν πως ο Ιησούς είναι ο Ηλίας ή κάποιος  αρχαίος προφήτης (Μαρκ.6:14-16 και 8:27-28, Ματθ.14:1-2, Λουκά 9:7-9). Ο Χριστός έπρεπε να εκπληρώσει το μεσσιανικό όραμα της παγκόσμιας επίγειας βασιλείας, γι αυτό επινοήθηκε μια δεύτερη παρουσία του, κατά την οποία θα επιστρέψει επικεφαλής ουρανίων δυνάμεων για να συντρίψει τους εχθρούς του. Θα επακολουθήσει το τέλος του κόσμου και η βασιλεία του θεού επί γης. Η δράση του Ιησού και του Ιωάννη του Βαπτιστή αφιερώθηκε στο κήρυγμα: «μετανοείτε. ήγγικε γαρ η βασιλεία των ουρανών» (Ματθ.,4:17)]. Πριν παρέλθει η γενεά εκείνη (1^ος αιώνας μ.Χ.), θα ξαναρχόταν ο Ιησούς ως κριτής και βασιλιάς του κόσμου. Θα προηγούνταν καταστροφή του Ναού της Ιερουσαλήμ, όπου δε θα έμενε  «λίθος επί λίθον» (Ματθ.24:6-34) και θα γινόταν θλίψη που δεν έγινε όμοια από την αρχή του κόσμου ούτε θα ξαναγίνει (δεν μάντεψε το Ολοκαύτωμα) κι αν δεν συντόμευε ο θεός εκείνες τις μέρες, κανείς δεν θα σωζόταν. Ο Ιησούς είπε στους μαθητές του να προσεύχονται να μη συμβεί το κακό κατά τη διάρκεια χειμώνα ούτε  Σαββάτο, που η αργία θα χειροτέρευε την κατάσταση (Μαρκ.13:14-31).  Σημάδια του τέλους θα είναι πόλεμοι, λιμοί, επιδημίες, σεισμοί, διωγμοί, ψευδοπροφήτες, ψευδοσωτήρες, αύξηση της αμαρτίας και έλλειψη αγάπης. Ο Παύλος πρόσθεσε σ’ αυτά τον ερχομό του αντιχρίστου: «Εσχάτη ώρα εστί…ο αντίχριστος έρχεται» (Α΄ Ιωάν., 2:18).  «Ενέστηκεν (ήρθε) η ημέρα του Χριστού», κατά την οποία θα αποκαλυφθεί «ο άνθρωπος της αμαρτίας, ο υιός της απωλείας» που θα καθίσει στο Ναό του θεού για να αποδείξει ότι είναι θεός. «Το γαρ μυστήριον ήδη ενεργείται της ανομίας». Εμποδίζεται μεν προσωρινά, αλλά το εμπόδιο θα βγει  από τη μέση  και «τότε αποκαλυφθήσεται ο άνομος» που με τη δύναμη του σατανά θα κάνει σημεία και τέρατα, αλλά ο κύριος θα τον εξολοθρεύσει με την πνοή του στόματός του (Θεσσαλ. Β΄2:12) ... Αρχή του τέλους θα είναι η εκπλήρωση της προφητείας του Δανιήλ, ότι θα στηθεί το «βδέλυγμα της ερημώσεως εν τόπω αγίω», υπαινιγμός για τη βεβήλωση του Ναού από τους Ρωμαίους το 70 μ.Χ. Ο Ιησούς έδωσε εντολή στους μαθητές του, όταν πολιορκηθεί η Ιερουσαλήμ,  να ανέβουν  στα βουνά για να σωθούν. Έπρεπε να κηρύξουν το ευαγγέλιο σε όλον τον κόσμο, για να έρθει το τέλος (Ματθ., 14:14) κι αυτό θα γινόταν σύντομα: «Αμήν λέγω υμίν, ου μη παρέλθη η γενεά αύτη έως αν πάντα ταύτα γένηται. Ο ουρανός και η γη παρελεύσονται, οι δε λόγοι μου ου μη παρέλθωσι». (Ματθ.24:34-35). Το τέλος θα έρθει ξαφνικά σαν αστραπή που βγαίνει από την ανατολή και φαίνεται ως τη δύση. Θα σκοτεινιάσουν ήλιος και  σελήνη, θα πέσουν τ’ άστρα, θα γίνουν «φόβητρα τε και σημεία απ’ ουρανού μεγάλα», μα δε θα χαθεί ούτε τρίχα από το κεφάλι των μαθητών (Λουκά, 21:11-18). Οι φυλές της γης θα θρηνούν βλέποντας τον «υιόν του ανθρώπου ερχόμενον επί των νεφελών του ουρανού μετά δυνάμεως και δόξης πολλής» κι αυτός θα στείλει τους αγγέλους του με σάλπιγγες βροντερές να συνάξουν τους εκλεκτούς από τους τέσσερις ανέμους από το ένα άκρο τ’ ουρανού ως το άλλο... Οι μαθητές του, όταν τον δουν να έρχεται πάνω στα σύννεφα, πρέπει να σηκώσουν κεφάλι «διότι εγγίζει η απολύτρωσις … ότι εγγύς εστιν η βασιλεία του θεού» (Λουκά, 21:28-32). Οι Σαδδουκαίοι, για να γελοιοποιήσουν το δόγμα της ανάστασης και της μέλλουσας ζωής,  έθεσαν στον Ιησού το πρόβλημα: αν μια γυναίκα παντρεύτηκε  7 αδελφούς, τον ένα μετά το θάνατο του άλλου, σε ποιον από τους εφτά θα ανήκει κατά την ανάσταση; Η απάντηση που πήραν συνοψίζει τις χριστιανικές πεποιθήσεις:  Μετά την ανάσταση δεν θα γίνονται γάμοι, αλλά όλοι θα ζουν σαν άγγελοι του θεού στον ουρανό, όπου βρίσκονται ζωντανοί ο Αβραάμ, ο Ισαάκ και ο Ιακώβ. (Ματθ. 22:23-32). Αυτές οι αντιλήψεις συναντούσαν έντονη δυσπιστία, γι αυτό το κατά Λουκά ευαγγέλιο (9:31-32) λέει ότι η βασίλισσα της Νοτιοδυτικής Αραβίας και οι άντρες της Νινευί, όταν αναστηθούν, θα κατακρίνουν τους Ιουδαίους της εποχής του Ιησού για την απιστία τους. Σύμφωνα με τα ευαγγέλια ο νεκρός πέφτει σε κατάσταση ύπνου μέχρι την ημέρα της Κρίσης. Ο Ιησούς λέει για  την κόρη του Ιαείρου  «δεν πέθανε, αλλά κοιμάται», Μαρκ. 5:39). Γι αυτό καθιερώθηκε ο όρος κεκοιμημένοι. Έτσι δεν αποκλείονται οι πρόωρες αναστάσεις όπως του Λαζάρου κι αυτή του κατά Ματθαίον ευαγγελίου τη στιγμή του θανάτου του Ιησού, όταν «άνοιξαν οι τάφοι και πολλά σώματα κεκοιμημένων αγίων αναστήθηκαν, μπήκαν στην Ιερουσαλήμ και εμφανίστηκαν σε πολλούς»(27:52-53). Αναστημένος εμφανίστηκε και ο Μωυσής κατά τη Μεταμόρφωση στο Θαβώρ (Λουκά 9:30). Το κήρυγμα της επικείμενης έλευσης της βασιλείας του θεού  (Μαρκ.1:15, Λουκ.10:9,11) απαιτούσε την προετοιμασία των ανθρώπων, ώστε να γίνουν πολίτες της.  Ο Ιησούς υποσχόταν στους μαθητές του ότι κάποιοι από αυτούς δεν θα πεθάνουν μέχρι να δουν τη βασιλεία του Θεού να εγκαθίσταται ισχυρή. (Μαρκ.9:1, Ματθ.16:28, Λουκ.9:27). Μιλώντας στον Πέτρο υπαινίχθηκε ότι ο Ιωάννης θα μείνει ζωντανός μέχρι τη Δευτέρα Παρουσία («εάν αυτόν θέλω μένειν έως έρχομαι, τι προς σε;» Ιωάν. 21:22, 23).  Σύντομα, έλεγε, θα γίνει  κρίση του κόσμου και  καταδίκη του διαβόλου: «Νυν κρίσις εστι του κόσμου τούτου, νυν ο άρχων του κόσμου τούτου εκβληθήσεται έξω» (Ιωάν.,12:31). Στην Αποκάλυψη  κβ΄20, ο Χριστός λέει: "ναι, έρχομαι ταχύ" και α΄1: «α δει γενέσθαι  εν τάχει»... Βασισμένοι σε τέτοια κηρύγματα οι πρώτοι  χριστιανοί περίμεναν το τέλος του κόσμου κι εύχονταν μαράν αθά= έρχου, Κύριε. Η βασιλεία του θα είναι ουράνια (τα ονόματα των μαθητών γράφτηκαν στον ουρανό στο βιβλίο της ζωής, Λουκ.10:20), αλλά  και   επίγεια  (Μαρκ.9:1, Ματθ.16:28, Λουκ.9:27, «σας πρόφτασε η βασιλεία του θεού», Λουκ., ια΄20).  Στο Λουκά, 17:20-21 είναι πνευματική: "εντός υμών εστιν" και βιώνεται από την παρούσα ζωή. Στον Ιωάννη, 17:3, σημαίνει επίγνωση του θεού ("αύτη δε εστιν η αιώνιος ζωή, ίνα γινώσκωσί σε"). Σε άλλο εδάφιο η βασιλεία του θεού είναι οχυρωμένο ουράνιο κάστρο, του οποίου τα κλειδιά ο Ιησούς παρέδωσε στον Πέτρο: Ματθ. 16:19.  Οι πιστοί που απαρνούνται τις περιουσίες τους αποκτούν «θησαυρόν εν ουρανώ» (Ματθ.19:20, 29) αλλά και επί γης: " εκατονταπλασίονα νυν εν τω καιρώ τούτω οικίας και αδελφούς και αδελφάς και πατέρα και μητέρα και αγρούς..." (Μαρκ. 10:29-30). Υλιστικό χαρακτήρα δίνει στο ουράνιο βασίλειο η υπόσχεση του Ιησού να μην ξαναπιεί κρασί μέχρι να συναντηθεί με τους μαθητές του εκεί και να τα πίνουν παρέα: "ου μη πίω απ' άρτι εκ τούτου του γεννήματος της αμπέλου έως της ημέρας εκείνης, όταν αυτό πίνω μεθ' υμών καινόν εν τη βασιλεία του πατρός μου"(Ματθ. 26:29). Τραπέζι με φαγητά και ποτά περιμένει τους τυχερούς: " ίνα εσθίητε και πίνητε επί της τραπέζης μου εν τη βασιλεία μου" (Λουκά 22:29-30) και διαμερίσματα ετοιμασμένα από τον ίδιο το γιο του θεού: "εν τη οικία του πατρός μου μοναί πολλαί εισίν... πορεύομαι ετοιμάσαι τόπον υμίν" (Ιωάν. 14:2). Οι φτωχοί και πεινασμένοι ακούγοντας τέτοιες υποσχέσεις  αισθάνονταν σαν να συμμετείχαν σε κλήρωση θεϊκού λαχείου.  Απειλές για αιώνια βασανιστήρια των αμαρτωλών υπάρχουν στα ευαγγέλια πολλές και τροφοδότησαν τη φαντασία των χριστιανών συγγραφέων που πρόσθεσαν τρομαχτικές λεπτομέρειες. Ο κόσμος στα ευαγγέλια είναι χωράφι, όπου ο Χριστός σπέρνει τον καλό σπόρο, τους «υιούς της βασιλείας», που προορίζονται να σωθούν.  Ο διάβολος σπέρνει τα ζιζάνια, τους «υιούς του πονηρού», προορισμένους να καούν  στο καμίνι του πυρός, όπου είναι ο κλαυθμός και το τρίξιμο των δοντιών... (Ματθ. 23:23 και 13:37-43).  Κατά τη συντέλεια άγγελοι θεριστές θα κατέβουν από τον ουρανό και θα ξεχωρίσουν τους πονηρούς από τους δίκαιους και θα ρίξουν τους πονηρούς στο καμίνι της κόλασης. (Ματθ. 13:49-50). Ο θεός θα παραδώσει στους βασανιστές τους ανθρώπους που δεν συγχωρούν (Ματθ. 18:35) και βλασφημούν το άγιο πνεύμα (Μαρκ. 3:29), δηλαδή αρνούνται τα χριστιανικά δόγματα.  Στη βασιλεία του θεού θα μπουν αυτοί που ελεούν φτωχούς, ξένους, ασθενείς και φυλακισμένους (Ματθ. 25:31-46 και 21:43), αυτοί που αγαπούν το θεό και τον πλησίον τους (Λουκ.10:27), οι φτωχοί και καταδιωγμένοι (Λουκ. 6:20-22), αυτοί που θα ταπεινωθούν σαν παιδιά (Ματθ. 18:1-5) κι  εκείνοι που αυτο-ακρωτηριάστηκαν για να μη σκανδαλίσουν (Ματθ.18: 6,8-9).  Θα αποκλειστούν οι άπιστοι, εκείνοι που ντρέπονται για την πίστη τους (Μαρκ. 8:35-37) και οι πλούσιοι (Ματθ. 19:23-24).  Ο ταπεινότερος πολίτης της βασιλείας του θεού θα  είναι ανώτερος από τον Ιωάννη το Βαπτιστή (Λουκ.7:28). Ο φύλακας άγγελος των ταπεινών  τους αντιπροσωπεύει στον ουρανό μπροστά στο θεό (Ματθ. 18:10). Κατά την παλιγγενεσία (αναδημιουργία του κόσμου), όταν καθίσει ο υιός του ανθρώπου στο θρόνο της δόξας του,  οι μαθητές του  θα καθίσουν σε δώδεκα θρόνους για να κρίνουν τις δώδεκα φυλές του Ισραήλ. Και όποιος άλλος εγκατέλειψε σπίτι, αγρούς, γονείς και συγγενείς για χάρη του θα πάρει τα εκατονταπλάσια στην παρούσα ζωή και θα κληρονομήσει την αιώνια ζωή. Τότε  πολλοί από τους τελευταίους θα γίνουν πρώτοι  και οι πρώτοι θα γίνουν τελευταίοι (Ματθ. 19:28-30, Μαρκ. 10:30). Οι εκλεκτοί όμως που θα κατορθώσουν να εισέλθουν θα είναι λίγοι (Ματθ. 20:16). Η σωτηρία της ψυχής απαιτεί θυσία της ζωής, γιατί  η ψυχή αξίζει περισσότερο από όλο τον κόσμο και κανείς δεν μπορεί να δώσει αντάλλαγμα γι αυτήν. Οι γιοί του Ζεββεδαίου  -προς αγανάκτηση των άλλων- έβαλαν μεσίτρια τη μάννα τους, για να εξασφαλίσουν την πρωτοκαθεδρία στο θεϊκό βασίλειο. Ο Ιησούς απέφυγε τη δυσκολία αναθέτοντας στον θεό την ευθύνη της επιλογής: "ουκ έστιν εμόν δούναι, αλλ' οις ητοίμασται υπό του πατρός μου" (Ματθ. 20:23)...  Ο Παύλος έγραφε το 52 μ.Χ, στους Θεσσαλονικείς Ιουδαίους – χριστιανούς (Α΄,1:10) να περιμένουν από στιγμή σε στιγμή την έλευση του νεκραναστημένου Ιησού να τους σώσει από την επερχόμενη οργή του θεού και υποστήριζε ότι αυτό το μυστικό τού το αποκάλυψε ο ίδιος ο θεός. Ήταν βέβαιος ότι πλησίαζε η Δευτέρα Παρουσία, που με πρόσταγμα αρχαγγέλου και με σάλπισμα θεού θα κατέβη ο Ιησούς από τον ουρανό και οι νεκροί χριστιανοί θα αναστηθούν πρώτοι. Έπειτα οι ζώντες πιστοί κι ο Παύλος θα ανυψωθούν στον ουρανό πάνω σε σύννεφα για να τον προϋπαντήσουν στον αέρα και να μείνουν για πάντα μαζί του (Θεσσαλ.,4:13-17) [Αυτή η περικοπή διαβάζεται στις κηδείες.] Ήταν τόσο σίγουρος ότι θα ήταν ζωντανός κατά τη Δευτέρα Παρουσία, που δυο φορές λέει "ημείς οι ζώντες οι περιλειπόμενοι", δηλ. εμείς που θα απομείνουμε ζωντανοί τότε. «Ιδού μυστήριον υμίν λέγω· πάντες μεν ου κοιμηθησόμεθα, πάντες δε αλλαγησόμεθα» (δεν θα πεθάνουμε όλοι, αλλά όλοι θα αλλάξουμε). Όταν ηχήσει η εσχάτη σάλπιγγα, εμείς, που θα παραμείνουμε ζωντανοί, θα μεταλλαχθούμε εν ριπή οφθαλμού και θα αποκτήσουμε άφθαρτα σώματα, ενώ ταυτόχρονα θα αναστηθούν οι νεκροί ...  Όταν σαλπίσει η  σάλπιγγα του τέλους, θα σηκωθούν οι νεκροί και το φθαρτό σώμα μας θα γίνει άφθαρτο (Α΄Κοριν.,15:51-54)... «Πάσα η κτίσις συστενάζει και συνωδίνει άχρι του νυν…» (=μέχρι τώρα, δηλ. τον 1^ο αιώνα μ.Χ., Ρωμαίους, 8:21-22) ... «Ο Κύριος εγγύς» (Φιλιπησίους, 4:5), «θα μετασχηματίσει ο Κύριος το ταπεινό μας σώμα, ώστε να μεταμορφωθεί σε σώμα της δόξας του» (Φιλιπ.3:21). Το κήρυγμα ότι θα αναστηθούν τα αποσυντεθειμένα σώματα όλων των νεκρών έκανε τους Αθηναίους του 51 μ.Χ να γελάσουν με τον «σπερμολόγο» (φλύαρο) Παύλο, αμφιβάλλοντας για την πνευματική του ισορροπία (Πράξεις, ιζ΄15 κλπ). Η μη εκπλήρωση των  προφητειών δεν εμπόδισε το χριστιανισμό να ερμηνεύσει την επικράτησή του ως «βασιλεία του θεού» επί της γης. Με τον ίδιο τρόπο ερμηνεύτηκε η προφητεία του Ιησού, ότι κάποιοι από τους μαθητές του δε θα πεθάνουν μέχρι να έρθει η βασιλεία του (Μάρκ.9:1) και ότι  αυτό θα γίνει πριν περάσει εκείνη η γενιά. Με αφορμή την προσμονή της Β΄ Παρουσίας, πολλοί εφάρμοσαν την εντολή να δώσουν στην εκκλησία την περιουσία τους, ώστε ο Χριστός να τους αναρπάσει στην ουράνια Ιερουσαλήμ.  Η αποτυχία της προφητείας δεν αποθάρρυνε τους θεολόγους αλλά τους έκανε πιο ευρηματικούς. Ανέβαλαν την πραγματοποίησή της στο αόριστο μέλλον («προσδοκώ ανάστασιν νεκρών και ζωήν του μέλλοντος αιώνος»). Ο επίσκοπος Γρηγόριος Νύσσης (περί το 335 μ.Χ.)  είχε αντιληφθεί τα προβλήματα  που δημιουργεί το δόγμα της ανάστασης κι έγραφε στο διάλογο «Περί ψυχής και Αναστάσεως»: «Εάν τα σώματα αποκατασταθούν στην κατάσταση που ήταν στο τέλος της ζωής τους, τότε οι άνθρωποι προσδοκούν με την ανάσταση μια συμφορά δίχως τέλος. Τί να πεις για τους ακρωτηριασμένους ή εκείνους που  είχαν κάποια ανωμαλία στο σώμα ή  τα νεογέννητα  που πεθαίνουν; Εάν επανέλθουν στη ζωή, άραγε θα μείνουν στη νηπιότητα; Με τί είδους γάλα  θα τ’ αναθρέψει η φύση;  …Όταν  θα αναστηθεί αντί για παιδί ώριμος άνθρωπος αντί για γέρο νέος και αντί για ανάπηρο  αρτιμελής, τότε βλέπεις άλλον άνθρωπο στη θέση άλλου.. Τι θα με ωφελήσει, λοιπόν, η ανάσταση, εάν αντί για μένα κάποιος άλλος θ’ αναστηθεί; Πώς θ’ αναγνώριζα εγώ τον εαυτό μου; Δεν θα ήμουν αληθινά εγώ, εάν δεν ήμουν σε όλα ίδιος … Στην περίπτωση του ανθρώπου, που αμαρτάνει ..., ποιό σώμα θα τιμωρηθεί για την ακολασία; Αυτό που ζάρωσε στα γεράματα;  … ή δεν θ’ αναστηθεί αυτό, οπότε δεν θα έχει γενική ισχύ η ανάσταση ή θα αναστηθεί  αλλά θα ξεφύγει από την τιμωρία ο νέος που την διέπραξε … Η φύση, λένε, κανένα μόριο του σώματος δεν έπλασε  άσκοπα. Εάν  μετά την ανάσταση δεν έχει θέση ο γάμος, ούτε το φαγητό και το πιοτό, τότε ποιά ανάγκη θα  υπάρχει για τα μέλη του σώματος, αφού  δεν θα χρειάζονται; … ». Ο Τερτυλλιανός  έλεγε «πιστεύω επειδή είναι παράλογο». Όμως η φράση "Η βασιλεία του θεού εντός ημών εστί" (Λουκά, 17:21) είναι σαν να μας κλείνει το μάτι εννοώντας: μην περιμένετε μιαν άλλη ζωή, για να σας αποκαλυφθεί η βασιλεία του θεού. Μόνη υπαρκτή ζωή είναι αυτή που ζείτε τώρα κι αν ο θεός είναι η ιδέα του καλού και του υπέρτατου αγαθού, μόνο στις καρδιές των καλοσυνάτων ανθρώπων μπορεί να  φτιάξει το βασίλειό του. Ο αληθινός θεός κατοικεί στο ναό του πνεύματός μας και το μόνο που επιζητά είναι η παγκόσμια ευτυχία. Είναι αυτός που πονά και κλαίει μέσα μας, κάθε φορά που οποιοδήποτε πλάσμα υποφέρει. Η φύση ανακυκλώνει τα υλικά με τα οποία δημιουργεί. Τα δομικά μας υλικά έχουν ξαναχρησιμοποιηθεί και θα χρησιμοποιηθούν πάλι για να δομήσουν νέους οργανισμούς. Όταν συμβεί το τέλος του κόσμου μας, μέσα από τα υπολείμματά του ένας νέος κόσμος θα γεννηθεί, χωρίς αναστάσεις, χωρίς δικαστήρια, τιμωρίες και επιβραβεύσεις. Δε χρειάζεται να κολακεύετε το Χριστό, όπως οι κόλακες τους ισχυρούς, με την ελπίδα να ανταμειφθείτε. Δεν χρειάζεστε ένα ψέμα για να ζήσετε στον ύπουλο, βάναυσο και αντιφατικό κόσμο, που υπάρχει χωρίς νόημα και σκοπό. Η θρησκεία ευνοεί το είδος του ανθρώπου που περιμένει γονατιστός να σωθεί ως εκ θαύματος από την επερχόμενη καταστροφή. Για πρότυπο έχει τον άνθρωπο που δίδαξε την μέχρι θανάτου υποταγή και αποδείχτηκε τόσο αδύναμος, ώστε απαιτεί όλη η ανθρωπότητα να πληρώνει για λογαριασμό του συνεχώς, επειδή πέθανε για χάρη της. Καμιά αμαρτία και καμιά δοκιμασία δεν δικαιολογεί τη θυσία αναρίθμητων υπάρξεων. Καμιά μεταφυσική υπόσχεση δεν προσφέρει αληθινή παρηγοριά. Η θρησκεία τάζει πολλά και ανεκπλήρωτα, αλλά δίνει προσωρινή ανακούφιση, όπως τα ναρκωτικά, χωρίς τελικά να σώζει.