Μύθοι δρακοντοκτονίας

Δράκοντες υπάρχουν στις παραδόσεις όλων των λαών. Πρόκειται για γιγάντια ανθρωποφάγα τέρατα, συνήθως φιδόμορφα, που ήταν αρχικά θεότητες του κάτω κόσμου και των φυσικών καταστροφών. Στην ελληνική μυθολογία τα όντα αυτά ήταν παιδιά της Γης ή άλλων αρχαίων θεών. Συνήθως φρουρούσαν πηγές, δέντρα και ιερά ή παραμόνευαν σε θαλάσσιες σπηλιές και περάσματα. Το δέντρο με τα μήλα των Εσπερίδων φρουρούσε ο δράκοντας Λάδων, που τον σκότωσε ο Ηρακλής. Στην Κολχίδα φρουρός του δέντρου με το χρυσόμαλλο δέρας ήταν ένας ακοίμητος δράκοντας, που η Μήδεια αποκοίμισε με τα μάγια της. Η Σκύλλα ήταν δρακόντισσα κρυμμένη σε ένα στενό θαλάσσιο πέρασμα. Είχε έξι κεφάλια πάνω σε φιδίσιους λαιμούς και κατασπάραζε ναύτες, αλλά νικήθηκε από τον Οδυσσέα. Τον ιερέα της Τροίας Λαοκόωντα και τους δύο γιους του έπνιξαν δύο τερατώδη θαλάσσια φίδια, ο Όρκις και η Χαρίβοια, σταλμένα από τον Ποσειδώνα. Η ανθρωποφάγα Έχιδνα είχε σώμα τεράστιου φιδιού και κεφάλι όμορφης γυναίκας. Ο άντρας της ο Τυφώνας είχε 100 κεφάλια δρακόντων και από τη μέση και κάτω σώματα φιδιών. Ο Δίας τον νίκησε με τους κεραυνούς του και τον πλάκωσε με το όρος Αίτνα της Σικελίας. Την Έχιδνα, αν και αθάνατη, λέγεται ότι σκότωσε ο Άργος με τα εκατό μάτια. Ο Απόλλων σκότωσε τον δράκοντα Πύθωνα (Βρετανικό Μουσείο, V 6.68), κατ' άλλους Δελφύνη, που φρουρούσε την πηγή κοντά στο παλιό μαντείο. Ανάγλυφο σε οστό του 2^ου αι. μ.Χ. από την Αίγυπτο δείχνει τη Λητώ να προφυλάσσει το βρέφος Απόλλων από τον Πύθωνα (Βοστόνη Μουσείο Καλών Τεχνών, 2003,785). Όταν ο ήρωας Κάδμος έκτιζε τη Θήβα, ένας δράκοντας φρουρούσε την πηγή του Άρη και σκότωνε όποιον επιχειρούσε να πάρει νερό. Ο Κάδμος τον σκότωσε κι έσπειρε τα δόντια του με συμβουλή της Αθηνάς και από αυτά ξεφύτρωσαν οι πρώτοι κάτοικοι της Θήβας, οι Σπαρτοί. Ο μύθος της Δρακοντοκτονίας έχει ξεχωριστή θέση στην παγκόσμια μυθολογία. Σε παραστάσεις αιγυπτιακών τάφων ο Ρα, ανθρωπόμορφος ηλιακός θεός, σκοτώνει τον δράκοντα Απέπ (εμφανίστηκε κατά την 8^η Δυναστεία:2143-2100). Την εικόνα συνοδεύει η επιγραφή: «να κομματιάσω τον αντάρτη, να καταστρέψω εγώ τον Απέπ», (Βίβλος των Νεκρών, κεφ. 15, πιν. 1, φρ. 15). Ο Απέπ ή Απόφις, τεράστιο φίδι ή μερικές φορές κροκόδειλος,  ήταν ο κύριος του χάους, εχθρός της αλήθειας και του Ρα, θεού του φωτός. Συνήθως η  δρακοντοκτονία περιλαμβάνει έναν ήρωα που σκοτώνει το δράκοντα και σώζει τους κατοίκους μιας περιοχής από τη δίψα και την ωραία βασιλοπούλα από το να γίνει θύμα ανθρωποθυσίας για τη σωτηρία των συμπατριωτών της. Ο βασιλιάς της Τροίας Λαομέδων ζήτησε από τον  Ποσειδώνα και τον Απόλλωνα να κτίσουν τα τείχη της Τροίας και μετά αρνήθηκε να τους ανταμείψει. Ο Ποσειδώνας τότε έστειλε ένα θαλάσσιο τέρας που κατασπάραζε τους κατοίκους. Ο Λαομέδων ζήτησε συμβουλή από τον μάντη Φαινοδάμαντα κι εκείνος είπε ότι πρέπει να παραδώσει τη βασιλοπούλα Ησιόνη τροφή στο τέρας. Ο Ηρακλής, ενώ  βάδιζε κατά των Αμαζόνων, είδε την Ησιόνη δεμένη σε ένα βράχο, σκότωσε το δράκοντα και την ελευθέρωσε. Στην Αιθιοπία ένα θαλάσσιο τέρας έτρωγε ανθρώπους και ζώα. Το μαντείο του Άμμωνα έδωσε χρησμό ότι για να σωθεί η χώρα έπρεπε να κατασπαραχθεί η βασιλοπούλα Ανδρομέδα από το τέρας. Την εγκατέλειψαν λοιπόν σ’ ένα βράχο δεμένη, αλλά ο ήρωας Περσέας που επέστρεφε από τη θανάτωση της Γοργώς, σκότωσε το τέρας και έσωσε την Ανδρομέδα. Κατά το Μεσαίωνα διαδόθηκαν παντού θρύλοι για ιππότες και δράκους. Μερικοί είχαν κάποια παραποιημένη ιστορική βάση, π.χ. στη Ρόδο του 14ου αιώνα ο ιππότης ντε Γκοζόν σκότωσε έναν δράκοντα που αφάνιζε ανθρώπους και ζώα (πιθανολογείται ότι ήταν κροκόδειλος) και το κατόρθωμά του έγινε επιγραφή σε ταφόπλακα που υπάρχει στο Μουσείο Κλουνί στη Γαλλία. Το θέμα της δρακοντοκτονίας είναι συχνό στα παραμύθια. Μεταγενέστερα πέρασε και στον Καραγκιόζη ("Ο Μέγας Αλέξανδρος και το καταραμένο φίδι"). Η θρησκεία απέκτησε κι αυτή τους δρακοντοκτόνους αγίους της. Ο Δανιήλ και ο Δράκων είναι κείμενο της Παλαιάς Διαθήκης, που περιλαμβάνεται στο βιβλίο "Δανιήλ" και εξιστορεί πώς ο προφήτης σκότωσε έναν δράκοντα που οι Βαβυλώνιοι λάτρευαν σαν θεό. Οι Άγιοι Θεόδωροι σε παλιές βυζαντινές εικόνες εικονίζονται να σκοτώνουν κι αυτοί δράκοντα, ο Τήρων έφιππος σε κόκκινο άλογο και ο Στρατηλάτης σε λευκό (www.michaelhadjimichael.com, άγιοι Θεόδωροι, αγιογραφίες). Ο άγιος Δονάτος, πολιούχος της Παραμυθιάς σκότωσε ένα δράκοντα σε μια πηγή του ποταμού Αχέροντα. Όμως τη μεγαλύτερη δόξα του δρακοντοκτόνου αγίου έχει κερδίσει ο στρατιώτης Γεώργιος από την Καππαδοκία.  Ο λαογράφος Νικόλαος  Πολίτης θεωρεί τη Δρακοντοκτονία του Αγ. Γεωργίου αναβίωση του μύθου του Περσέα και της Ανδρομέδας. Στο Δελτίον της Χριστ. Αρχαιολογ. Εταιρείας, η μελέτη για την «Πρώιμη μεταβυζαντινή εικόνα του αγ. Γεωργίου δρακοντοκτόνου στη Θάσο», της Στ. Δαδάκη, (Περίοδος Δ΄, τόμος Λ 2009, σ. 249-258), αναφέρει ότι  η  πρώτη γραπτή διήγηση της δρακοντοκτονίας από τον άγιο βρίσκεται σε γεωργιανό χειρόγραφο του 11^ου αιώνα ... Οι πρωιμότερες απεικονίσεις του θαύματος σε τοιχογραφίες χρονολογούνται από το 10^ο αιώνα, ενώ  στην Ελλάδα τη συναντούμε στο ναό των Αγ. Αναργύρων Καστοριάς (1170-1180). Στην αγγλική παραλλαγή του  μύθου ο άγιος Γεώργιος σκότωσε το δράκοντα στο λόφο Dragon Hill. Η λατρεία των εφίππων αγίων Γεωργίου και Δημητρίου συνεχίζει την αρχαία βαλκανική λατρεία του Ήρωα Ιππέα ή Θράκα Ιππέα, του οποίου έχουν βρεθεί πολλά αναθηματικά ανάγλυφα (π.χ. ανάγλυφο 3^ου αι. π.Χ., Μουσείο του Τέτεβεν, Βουλγαρία). Η μορφή του επιβιώνει στη λαϊκή παράδοση της Σερβίας και της Βουλγαρίας. Ο Θράκας Ιππέας παριστάνεται σε μαρμάρινες πλάκες έφιππος με χιτώνα και χλαμύδα να τρυπά με τη λόγχη του έναν δράκοντα. Λατρεύτηκε κατά την ελληνιστική και τη ρωμαϊκή εποχή στη Θράκη, τη Μακεδονία και όλη την περιοχή των Βαλκανίων ως χθόνια θεότητα, θεραπευτής  και προστάτης των πηγών.  Απηχεί το μύθο του βασιλιά του Παγγαίου Ρήσου που τα άσπρα πολεμικά του άλογα έκλεψαν ο Οδυσσέας με τον Διομήδη, αφού τον σκότωσαν, ενώ κοιμόταν. Φαίνεται ότι θεοποιήθηκε (τραγωδία του Ευριπίδη «Ρήσος», στ. 962-973) και εντάχθηκε στα Μυστήρια του Διόνυσου Σαβαζίου και στα Ορφικά, καθώς και στον εορτασμό της άνοιξης.  Τον άγ. Γεώργιο ή αντίστοιχο άγιο τιμούν οι μουσουλμάνοι στη γιορτή Hidirellez, 6 Μαϊου με το παλιό ημερολόγιο. Κοινή λατρεία  του αγ. Γεωργίου και του Ηλία ως Χιντιρελέζ (Χιζίρ= Γεώργιος και  Ελέζ= Ηλίας) από χριστιανούς και μουσουλμάνους μαρτυρείται στη Μ. Ασία πριν από τον 15^ο αιώνα. Ο Χιζίρ ή Χιντρ είναι μυστηριώδες πρόσωπο του κορανίου. Η ταύτιση με τους Γεώργιο και Ηλία έγινε από μικρασιατικούς πληθυσμούς (άη Γιώργης ο Χεντρελές). Το 13^ο και 14^ο αιώνα στο Ισλάμ ο Άγ. Γεώργιος ονομάστηκε Σαρί Σαλτίκ και ήταν λένε σύντροφος του Χατζή Μπεκτάς, ιδρυτή του τάγματος των Μπεκτασήδων ή Αλεβιτών, αίρεσης του Ισλάμ. Ο σχετικός μύθος λέει ότι ο άγιος πήγε στη Βουλγαρία, σκότωσε έναν δράκοντα με 7 κεφάλια, απελευθέρωσε τη βασιλοπούλα και οι χριστιανοί ασπάστηκαν το Ισλάμ. Αυτός ο θρύλος υπάρχει στην Κρόια της Αλβανίας, τη Βοσνία κ.α. Στις Φέρρες βρίσκεται μαυσωλείο του Σαρί Σαλτίκ που γιορτάζει ανήμερα του αγίου Γεωργίου. Η λατρεία του αγίου στα Βαλκάνια και την Εγγύς Ανατολή αποδίδεται σε προχριστιανικούς  και προϊσλαμικούς καβαλάρηδες θεούς όπως ο Θράκας ιππέας και αντίστοιχοι περσικοί θεοί. Η χριστιανική υμνογραφία είδε και στο πρόσωπο του Χριστού τον δρακοντοκτόνο αρχαίο ήρωα («έφλεξεν ρείθρω των δρακόντων τας κάρας…», ύμνος Θεοφανείων) που θανάτωσε τον "αρχαίο όφι", το «νοητό δράκοντα», για να εκπληρωθεί η προφητεία του βιβλίου της Γένεσης, ότι ο Αδάμ θα συντρίψει το κεφάλι του φιδιού της Εδέμ. Έτσι ο χριστιανισμός έδωσε νέο νόημα στους αρχαίους μύθους. . 

Πρωτοχριστιανικός χιλιασμός

Η «Αποκάλυψη» του Ιωάννη είχε αρχικά θεωρηθεί απόκρυφο και αιρετικό βιβλίο. Ο πρεσβύτερος της εκκλησίας της Ρώμης Γάιος (2^ος αι.), πολέμιος του χιλιασμού,  τη θεωρούσε έργο του Γνωστικού χριστιανού Κήρινθου. Χάρη στον Αυγουστίνο η Αποκάλυψη συμπεριλήφθηκε στον Κανόνα της Καινής Διαθήκης, με αντάλλαγμα την αναγνώριση ως κανονικού του ευαγγελίου Κατά Ιωάννην, που υποστήριζε ο Αθανάσιος. Ο χιλιασμός εμφανίστηκε στην πρώτη χριστιανική εκκλησία εξαιτίας του χωρίου κ΄1-16 της Αποκάλυψης, που λέει ότι  ο Χριστός θα βασιλέψει στη γη  1000 χρόνια μαζί με τους αγίους του, που θα αναστηθούν και θα γίνουν βασιλιάδες, ιερείς και κριτές. Αυτό θα συμβεί πριν από το τέλος του κόσμου και θα είναι η Πρώτη ανάσταση. Ο διάβολος θα ριχτεί  δέσμιος στην άβυσσο μέχρι τη συμπλήρωση των 1000 ετών. Μετά θα ελευθερωθεί για να επακολουθήσει ο Αρμαγεδδών. Στην Παλαιά Διαθήκη ψαλμοί και προφητείες μιλούν για την επίγεια βασιλεία του Μεσσία στη Σιών. Οι μαθητές του Ιησού περίμεναν να πραγματοποιήσει άμεσα αυτήν την προσδοκία και να τους καταστήσει άρχοντες του βασιλείου του («επηρώτων αυτόν λέγοντες, Κύριε, ει εν τω χρόνω τούτω αποκαθιστάνεις την βασιλείαν τω Ισραήλ;» Πράξ. Α΄6).  Από την ερμηνεία του χωρίου Αποκ., κ΄1-16  προέκυψαν δύο είδη χιλιασμού: α) Ο σαρκικός, της ραβινικής παράδοσης, κατά τον οποίο ο κόσμος έχει διάρκεια μιας εβδομάδας κάθε μέρα της οποίας αντιστοιχεί σε 1000 χρόνια. Το Σάββατο, δηλ. την 7^η χιλιετία, θ’ αρχίσει η επίγεια βασιλεία του Μεσσία και ο θρίαμβος του Ισραήλ. β) Ο πνευματικός χιλιασμός θεωρεί τη χιλιετή βασιλεία του Χριστού πνευματική, σύμφωνα με το εδάφιο: «η βασιλεία του θεού εντός υμών εστι». Τη μεταφορική ερμηνεία  υποστήριξε πρώτος ο Ωριγένης (3^οςαι.μ.Χ.) Στους πρώτους χιλιαστές συγκαταλέγονται ο απόστολος Βαρνάβας, ο επίσκοπος Ιεραπόλεως Παπίας, ο απολογητής Ιουστίνος (Προς Τρύφωνα), ο Ειρηναίος, επίσκοπος Λούγδουνου (Λυών), ο Μελίτων, επίσκοπος Σάρδεων κ.α.  Ο χιλιασμός καταδικάστηκε το 325 μ.Χ. στη σύνοδο Νικαίας με το άρθρο του Συμβόλου της πίστεως, που δηλώνει ότι  «της βασιλείας αυτού ουκ έσται τέλος». Συγχρόνως η συντέλεια του κόσμου αναβλήθηκε επ’ αόριστον και  ερμηνεύθηκαν ως αλληγορικά τα εσχατολογικά χωρία της Καινής Διαθήκης. Τα  χίλια χρόνια εξηγήθηκε ότι σημαίνουν την  αιωνιότητα. Όμως χιλιαστικές αιρέσεις εξακολούθησαν να υπάρχουν κατά το Μεσαίωνα και τους Νεότερους χρόνους. Στη σύγχρονη εποχή  χιλιαστές είναι οι μάρτυρες του Ιεχωβά, οι Αντβεντιστές, οι Μορμόνοι και άλλα παρακλάδια του χριστιανισμού.

Περί αγίου φωτός

Η λέξη άγιος, από το αρχαίο ρήμα άζομαι= σέβομαι, σημαίνει σεβαστός. Το φως κατακτά το σεβασμό και την αγάπη μας από τη στιγμή που το αντικρίζουμε πρώτη φορά. Ο χριστιανικός θεός ταυτίζεται με άυλο φως, γι αυτό οι πιστοί του δεν δυσκολεύονται να  πιστέψουν ότι από τον τάφο του βγαίνει φως κάθε Μεγάλο Σαββάτο. Οι παπικοί καλόγεροι της Ιερουσαλήμ τον 9ο αιώνα μιμήθηκαν  «θαύμα» αγίου φωτός που γινόταν κάθε Μ. Παρασκευή σε μοναστήρι της Γαλλίδας βασίλισσας Ραδεγόνδης (569 μ.Χ.) στο Πουατιέ και το εφάρμοζαν με επιτυχία μέχρι το 1095 που οι σταυροφόροι κατέκτησαν την Ιερουσαλήμ. Το κερδοφόρο «θαύμα», που πρώτος αναφέρει το 870 ο Γάλλος μοναχός Βερνάρδος, ήταν άγνωστο στα χρόνια των αποστόλων και των πατέρων. Αν συνέβαινε όντως, θα το διατυμπάνιζαν όλοι και μάλιστα οι αφηγητές της επίσκεψης στην Ιερουσαλήμ της αγίας Ελένης ή της αυτοκράτειρας Ευδοκίας. Το 1187 ο σουλτάνος  Σαλαντίν έδωσε τα προσκυνήματα στους Ορθοδόξους κι αυτοί συνέχισαν την τελετή της αφής του αγίου φωτός. Ο Πατριάρχης Ιεροσολύμων Εφραίμ Β΄ (1766-1771) ομολογεί ότι πρόκειται για  "χειροποίητη μηχανουργία" (Ιστορ. Αθην., Δ. Καμπούρογλου, τόμ. Β΄, σ.234). Ο πολυμαθής κληρικός Νικηφόρος Θεοτόκης (1731-1800) γράφει: «ουκ απ’ ουρανού κατέρχεται, ουδ’ από του τάφου αναβλύζει, αλλ’ ο επί την διακονίαν ταύτην ταχθείς αρχιερεύς εν τω …κουβουκλίω τον πυρίτην παίων πυρ εξάγει επάνω του ζωοδόχου τάφου, είτα εφάψας τας εν τω τάφω πρότερον τριβείσας λαμπάδας κρατών εξέρχεται και το φως μεταδίδωσιν». Υπάλληλοι του Πατριαρχείου βεβαιώνουν ότι ο πατριάρχης παίρνει  φως από καντήλα  που βάζει το Μ. Σάββατο ο σκευοφύλαξ στον τάφο, πριν τον σφραγίσει ο διοικητής Ιεροσολύμων και με την ευχή της φωταψίας παρακαλά το θεό να το αγιάσει. Αν ήταν άγιο, δε θα έλεγε «εκ του επί τούτον τον φωτοφόρον σου τάφον εκκαιομένου φωτός ευλαβώς λαμβάνοντες ….δεόμεθα όπως αναδείξεις αυτό αγιασμού δώρον» δηλ., παίρνοντας με ευλάβεια φως από αυτό που καίει πάνω σ’ αυτόν τον φωτοφόρο σου τάφο … σε παρακαλούμε να το αγιάσεις…. Οι πιστοί τρελαίνονται για θαύματα τόσο, που θα τα δημιουργήσουν οι ίδιοι, αν δεν τα βρουν έτοιμα. Οι αρχαίοι συγγραφείς πρόσφεραν στους χριστιανούς υλικό για έμπνευση. Γράφει ο Κοραής: «Εξ ουρανού ψευδοκατέβατα φώτα μας εφύλαξεν η ιστορία πολλά» και αναφέρει μεταξύ άλλων το αόρατον πυρ με το οποίο άναβαν τα ξύλα για τις θυσίες οι ιερείς στους ναούς της Λυδίας (Παυσανίας, 5, 27). Άγια φώτα εμφανίζονταν στην ιταλική πόλη Εγνατία,  στο ιερό του Διονύσου στη Μακεδονία, στην Τήνο και στο ναό της Αφροδίτης Αφακίτιδος στη Συρία, όπου το φως είχε σχήμα σφαίρας ή λαμπάδας  και οι ιερείς θησαύριζαν χάρη σ’ αυτό (Ζώσιμος,5ος αι. μ.Χ. Ιστορ. Ι 58). Οι πανούργοι θαυματοπλάστες θησαυρίζουν με χρήματα μωρών προσκυνητών, που συνωστίζονται κάθε χρόνο για να δουν το θαύμα. Όταν ο Κοραής τύπωνε το διάλογο Περί του εν Ιεροσολύμοις Αγίου φωτός (1826), πολλοί έπεφταν θύματα της απάτης λόγω αμάθειας. Στην εποχή μας οι περισσότεροι έχουμε πρόσβαση σε κάθε λογής πληροφορία, άρα η ευπιστία οφείλεται σε πνευματική οκνηρία ή σκοπιμότητα. Ποιος έχει κέρδος από τη διαφήμιση αυτής της ατραξιόν που προσελκύει κόσμο και χρήμα στα προσκυνήματα; Πολλά συμφέροντα διαπλέκονται. Πολλούς εξυπηρετεί η συγκάλυψη της απάτης κι η προβολή της ως θέαμα φολκλόρ. Γι αυτό τιμήθηκε με το «μεγαλόσταυρο του παναγίου τάφου» ο Ιάκωβος Οικονομίδης, οργανωτής προσκυνηματικών εκδρομών στους Αγ. Τόπους, που σε συνεργασία με τον «έξαρχο του παναγίου τάφου» και κατόπιν πατριάρχη Ιεροσολύμων Ειρηναίο, τον πρωθυπουργό Αντρέα Παπανδρέου και τον Πρόεδρο Χρήστο Σαρτζετάκη καθιέρωσε το 1988 τη  μεταφορά του αγίου φωτός στην Ελλάδα αεροπορικώς με δημόσια δαπάνη υπηρετώντας ένα ψέμα.

Περί μελλούσης ζωής και βασιλείας του θεού στην Αγία Γραφή

Η ιδέα της ανάστασης των σωμάτων για να κριθούν από το θεό, υπάρχει στο Δανιήλ, 12: 2-3: «και πολλοί των καθευδόντων εν γης χώματι εξεγερθήσονται, ούτοι εις ζωήν αιώνιον και ούτοι εις ονειδισμόν και εις αισχύνην αιώνιον». Στο Β΄ Μακκαβαίων, 9, 14 η ανάσταση θα είναι προνόμιο των ευσεβών: «ο δε του κόσμου βασιλεύς ... εις αιώνιον αναβίωσιν ζωής ημάς αναστήσει, …σοί μεν γαρ ανάστασις εις ζωήν ουκ έσται». Οι Φαρισαίοι πίστευαν στην ανάσταση των νεκρών, την αθανασία της ψυχής και τη μετενσάρκωση, δόγματα που απέρριπταν οι Σαδδουκαίοι, «οι λέγοντες μη είναι ανάστασιν» (Ματθ., κβ΄23). Λόγω της καταστροφής του 70 μ.Χ. επικράτησε το δόγμα της Ανάστασης, γιατί οι Σαδδουκαίοι διαλύθηκαν. Οι χριστιανοί  -αν και εχθροί των Φαρισαίων- έμειναν πιστοί  σ' αυτό το δόγμα, απέρριψαν όμως την ιδέα της μετενσάρκωσης που εν τούτοις μαρτυρείται στα ευαγγέλια,  π.χ. ο Ηρώδης νόμιζε πως ο Ιωάννης ο Βαπτιστής αναστήθηκε με το σώμα του Ιησού. Άλλοι έλεγαν πως ο Ιησούς είναι ο Ηλίας ή κάποιος  αρχαίος προφήτης (Μαρκ.6:14-16 και 8:27-28, Ματθ.14:1-2, Λουκά 9:7-9). Ο Χριστός έπρεπε να εκπληρώσει το μεσσιανικό όραμα της παγκόσμιας επίγειας βασιλείας, γι αυτό επινοήθηκε μια δεύτερη παρουσία του, κατά την οποία θα επιστρέψει επικεφαλής ουρανίων δυνάμεων για να συντρίψει τους εχθρούς του. Θα επακολουθήσει το τέλος του κόσμου και η βασιλεία του θεού επί γης. Η δράση του Ιησού και του Ιωάννη του Βαπτιστή αφιερώθηκε στο κήρυγμα: «μετανοείτε. ήγγικε γαρ η βασιλεία των ουρανών» (Ματθ.,4:17)]. Πριν παρέλθει η γενεά εκείνη (1^ος αιώνας μ.Χ.), θα ξαναρχόταν ο Ιησούς ως κριτής και βασιλιάς του κόσμου. Θα προηγούνταν καταστροφή του Ναού της Ιερουσαλήμ, όπου δε θα έμενε  «λίθος επί λίθον» (Ματθ.24:6-34) και θα γινόταν θλίψη που δεν έγινε όμοια από την αρχή του κόσμου ούτε θα ξαναγίνει (δεν μάντεψε το Ολοκαύτωμα) κι αν δεν συντόμευε ο θεός εκείνες τις μέρες, κανείς δεν θα σωζόταν. Ο Ιησούς είπε στους μαθητές του να προσεύχονται να μη συμβεί το κακό κατά τη διάρκεια χειμώνα ούτε  Σαββάτο, που η αργία θα χειροτέρευε την κατάσταση (Μαρκ.13:14-31).  Σημάδια του τέλους θα είναι πόλεμοι, λιμοί, επιδημίες, σεισμοί, διωγμοί, ψευδοπροφήτες, ψευδοσωτήρες, αύξηση της αμαρτίας και έλλειψη αγάπης. Ο Παύλος πρόσθεσε σ’ αυτά τον ερχομό του αντιχρίστου: «Εσχάτη ώρα εστί…ο αντίχριστος έρχεται» (Α΄ Ιωάν., 2:18).  «Ενέστηκεν (ήρθε) η ημέρα του Χριστού», κατά την οποία θα αποκαλυφθεί «ο άνθρωπος της αμαρτίας, ο υιός της απωλείας» που θα καθίσει στο Ναό του θεού για να αποδείξει ότι είναι θεός. «Το γαρ μυστήριον ήδη ενεργείται της ανομίας». Εμποδίζεται μεν προσωρινά, αλλά το εμπόδιο θα βγει  από τη μέση  και «τότε αποκαλυφθήσεται ο άνομος» που με τη δύναμη του σατανά θα κάνει σημεία και τέρατα, αλλά ο κύριος θα τον εξολοθρεύσει με την πνοή του στόματός του (Θεσσαλ. Β΄2:12) ... Αρχή του τέλους θα είναι η εκπλήρωση της προφητείας του Δανιήλ, ότι θα στηθεί το «βδέλυγμα της ερημώσεως εν τόπω αγίω», υπαινιγμός για τη βεβήλωση του Ναού από τους Ρωμαίους το 70 μ.Χ. Ο Ιησούς έδωσε εντολή στους μαθητές του, όταν πολιορκηθεί η Ιερουσαλήμ,  να ανέβουν  στα βουνά για να σωθούν. Έπρεπε να κηρύξουν το ευαγγέλιο σε όλον τον κόσμο, για να έρθει το τέλος (Ματθ., 14:14) κι αυτό θα γινόταν σύντομα: «Αμήν λέγω υμίν, ου μη παρέλθη η γενεά αύτη έως αν πάντα ταύτα γένηται. Ο ουρανός και η γη παρελεύσονται, οι δε λόγοι μου ου μη παρέλθωσι». (Ματθ.24:34-35). Το τέλος θα έρθει ξαφνικά σαν αστραπή που βγαίνει από την ανατολή και φαίνεται ως τη δύση. Θα σκοτεινιάσουν ήλιος και  σελήνη, θα πέσουν τ’ άστρα, θα γίνουν «φόβητρα τε και σημεία απ’ ουρανού μεγάλα», μα δε θα χαθεί ούτε τρίχα από το κεφάλι των μαθητών (Λουκά, 21:11-18). Οι φυλές της γης θα θρηνούν βλέποντας τον «υιόν του ανθρώπου ερχόμενον επί των νεφελών του ουρανού μετά δυνάμεως και δόξης πολλής» κι αυτός θα στείλει τους αγγέλους του με σάλπιγγες βροντερές να συνάξουν τους εκλεκτούς από τους τέσσερις ανέμους από το ένα άκρο τ’ ουρανού ως το άλλο... Οι μαθητές του, όταν τον δουν να έρχεται πάνω στα σύννεφα, πρέπει να σηκώσουν κεφάλι «διότι εγγίζει η απολύτρωσις … ότι εγγύς εστιν η βασιλεία του θεού» (Λουκά, 21:28-32). Οι Σαδδουκαίοι, για να γελοιοποιήσουν το δόγμα της ανάστασης και της μέλλουσας ζωής,  έθεσαν στον Ιησού το πρόβλημα: αν μια γυναίκα παντρεύτηκε  7 αδελφούς, τον ένα μετά το θάνατο του άλλου, σε ποιον από τους εφτά θα ανήκει κατά την ανάσταση; Η απάντηση που πήραν συνοψίζει τις χριστιανικές πεποιθήσεις:  Μετά την ανάσταση δεν θα γίνονται γάμοι, αλλά όλοι θα ζουν σαν άγγελοι του θεού στον ουρανό, όπου βρίσκονται ζωντανοί ο Αβραάμ, ο Ισαάκ και ο Ιακώβ. (Ματθ. 22:23-32). Αυτές οι αντιλήψεις συναντούσαν έντονη δυσπιστία, γι αυτό το κατά Λουκά ευαγγέλιο (9:31-32) λέει ότι η βασίλισσα της Νοτιοδυτικής Αραβίας και οι άντρες της Νινευί, όταν αναστηθούν, θα κατακρίνουν τους Ιουδαίους της εποχής του Ιησού για την απιστία τους. Σύμφωνα με τα ευαγγέλια ο νεκρός πέφτει σε κατάσταση ύπνου μέχρι την ημέρα της Κρίσης. Ο Ιησούς λέει για  την κόρη του Ιαείρου  «δεν πέθανε, αλλά κοιμάται», Μαρκ. 5:39). Γι αυτό καθιερώθηκε ο όρος κεκοιμημένοι. Έτσι δεν αποκλείονται οι πρόωρες αναστάσεις όπως του Λαζάρου κι αυτή του κατά Ματθαίον ευαγγελίου τη στιγμή του θανάτου του Ιησού, όταν «άνοιξαν οι τάφοι και πολλά σώματα κεκοιμημένων αγίων αναστήθηκαν, μπήκαν στην Ιερουσαλήμ και εμφανίστηκαν σε πολλούς»(27:52-53). Αναστημένος εμφανίστηκε και ο Μωυσής κατά τη Μεταμόρφωση στο Θαβώρ (Λουκά 9:30). Το κήρυγμα της επικείμενης έλευσης της βασιλείας του θεού  (Μαρκ.1:15, Λουκ.10:9,11) απαιτούσε την προετοιμασία των ανθρώπων, ώστε να γίνουν πολίτες της.  Ο Ιησούς υποσχόταν στους μαθητές του ότι κάποιοι από αυτούς δεν θα πεθάνουν μέχρι να δουν τη βασιλεία του Θεού να εγκαθίσταται ισχυρή. (Μαρκ.9:1, Ματθ.16:28, Λουκ.9:27). Μιλώντας στον Πέτρο υπαινίχθηκε ότι ο Ιωάννης θα μείνει ζωντανός μέχρι τη Δευτέρα Παρουσία («εάν αυτόν θέλω μένειν έως έρχομαι, τι προς σε;» Ιωάν. 21:22, 23).  Σύντομα, έλεγε, θα γίνει  κρίση του κόσμου και  καταδίκη του διαβόλου: «Νυν κρίσις εστι του κόσμου τούτου, νυν ο άρχων του κόσμου τούτου εκβληθήσεται έξω» (Ιωάν.,12:31). Στην Αποκάλυψη  κβ΄20, ο Χριστός λέει: "ναι, έρχομαι ταχύ" και α΄1: «α δει γενέσθαι  εν τάχει»... Βασισμένοι σε τέτοια κηρύγματα οι πρώτοι  χριστιανοί περίμεναν το τέλος του κόσμου κι εύχονταν μαράν αθά= έρχου, Κύριε. Η βασιλεία του θα είναι ουράνια (τα ονόματα των μαθητών γράφτηκαν στον ουρανό στο βιβλίο της ζωής, Λουκ.10:20), αλλά  και   επίγεια  (Μαρκ.9:1, Ματθ.16:28, Λουκ.9:27, «σας πρόφτασε η βασιλεία του θεού», Λουκ., ια΄20).  Στο Λουκά, 17:20-21 είναι πνευματική: "εντός υμών εστιν" και βιώνεται από την παρούσα ζωή. Στον Ιωάννη, 17:3, σημαίνει επίγνωση του θεού ("αύτη δε εστιν η αιώνιος ζωή, ίνα γινώσκωσί σε"). Σε άλλο εδάφιο η βασιλεία του θεού είναι οχυρωμένο ουράνιο κάστρο, του οποίου τα κλειδιά ο Ιησούς παρέδωσε στον Πέτρο: Ματθ. 16:19.  Οι πιστοί που απαρνούνται τις περιουσίες τους αποκτούν «θησαυρόν εν ουρανώ» (Ματθ.19:20, 29) αλλά και επί γης: " εκατονταπλασίονα νυν εν τω καιρώ τούτω οικίας και αδελφούς και αδελφάς και πατέρα και μητέρα και αγρούς..." (Μαρκ. 10:29-30). Υλιστικό χαρακτήρα δίνει στο ουράνιο βασίλειο η υπόσχεση του Ιησού να μην ξαναπιεί κρασί μέχρι να συναντηθεί με τους μαθητές του εκεί και να τα πίνουν παρέα: "ου μη πίω απ' άρτι εκ τούτου του γεννήματος της αμπέλου έως της ημέρας εκείνης, όταν αυτό πίνω μεθ' υμών καινόν εν τη βασιλεία του πατρός μου"(Ματθ. 26:29). Τραπέζι με φαγητά και ποτά περιμένει τους τυχερούς: " ίνα εσθίητε και πίνητε επί της τραπέζης μου εν τη βασιλεία μου" (Λουκά 22:29-30) και διαμερίσματα ετοιμασμένα από τον ίδιο το γιο του θεού: "εν τη οικία του πατρός μου μοναί πολλαί εισίν... πορεύομαι ετοιμάσαι τόπον υμίν" (Ιωάν. 14:2). Οι φτωχοί και πεινασμένοι ακούγοντας τέτοιες υποσχέσεις  αισθάνονταν σαν να συμμετείχαν σε κλήρωση θεϊκού λαχείου.  Απειλές για αιώνια βασανιστήρια των αμαρτωλών υπάρχουν στα ευαγγέλια πολλές και τροφοδότησαν τη φαντασία των χριστιανών συγγραφέων που πρόσθεσαν τρομαχτικές λεπτομέρειες. Ο κόσμος στα ευαγγέλια είναι χωράφι, όπου ο Χριστός σπέρνει τον καλό σπόρο, τους «υιούς της βασιλείας», που προορίζονται να σωθούν.  Ο διάβολος σπέρνει τα ζιζάνια, τους «υιούς του πονηρού», προορισμένους να καούν  στο καμίνι του πυρός, όπου είναι ο κλαυθμός και το τρίξιμο των δοντιών... (Ματθ. 23:23 και 13:37-43).  Κατά τη συντέλεια άγγελοι θεριστές θα κατέβουν από τον ουρανό και θα ξεχωρίσουν τους πονηρούς από τους δίκαιους και θα ρίξουν τους πονηρούς στο καμίνι της κόλασης. (Ματθ. 13:49-50). Ο θεός θα παραδώσει στους βασανιστές τους ανθρώπους που δεν συγχωρούν (Ματθ. 18:35) και βλασφημούν το άγιο πνεύμα (Μαρκ. 3:29), δηλαδή αρνούνται τα χριστιανικά δόγματα.  Στη βασιλεία του θεού θα μπουν αυτοί που ελεούν φτωχούς, ξένους, ασθενείς και φυλακισμένους (Ματθ. 25:31-46 και 21:43), αυτοί που αγαπούν το θεό και τον πλησίον τους (Λουκ.10:27), οι φτωχοί και καταδιωγμένοι (Λουκ. 6:20-22), αυτοί που θα ταπεινωθούν σαν παιδιά (Ματθ. 18:1-5) κι  εκείνοι που αυτο-ακρωτηριάστηκαν για να μη σκανδαλίσουν (Ματθ.18: 6,8-9).  Θα αποκλειστούν οι άπιστοι, εκείνοι που ντρέπονται για την πίστη τους (Μαρκ. 8:35-37) και οι πλούσιοι (Ματθ. 19:23-24).  Ο ταπεινότερος πολίτης της βασιλείας του θεού θα  είναι ανώτερος από τον Ιωάννη το Βαπτιστή (Λουκ.7:28). Ο φύλακας άγγελος των ταπεινών  τους αντιπροσωπεύει στον ουρανό μπροστά στο θεό (Ματθ. 18:10). Κατά την παλιγγενεσία (αναδημιουργία του κόσμου), όταν καθίσει ο υιός του ανθρώπου στο θρόνο της δόξας του,  οι μαθητές του  θα καθίσουν σε δώδεκα θρόνους για να κρίνουν τις δώδεκα φυλές του Ισραήλ. Και όποιος άλλος εγκατέλειψε σπίτι, αγρούς, γονείς και συγγενείς για χάρη του θα πάρει τα εκατονταπλάσια στην παρούσα ζωή και θα κληρονομήσει την αιώνια ζωή. Τότε  πολλοί από τους τελευταίους θα γίνουν πρώτοι  και οι πρώτοι θα γίνουν τελευταίοι (Ματθ. 19:28-30, Μαρκ. 10:30). Οι εκλεκτοί όμως που θα κατορθώσουν να εισέλθουν θα είναι λίγοι (Ματθ. 20:16). Η σωτηρία της ψυχής απαιτεί θυσία της ζωής, γιατί  η ψυχή αξίζει περισσότερο από όλο τον κόσμο και κανείς δεν μπορεί να δώσει αντάλλαγμα γι αυτήν. Οι γιοί του Ζεββεδαίου  -προς αγανάκτηση των άλλων- έβαλαν μεσίτρια τη μάννα τους, για να εξασφαλίσουν την πρωτοκαθεδρία στο θεϊκό βασίλειο. Ο Ιησούς απέφυγε τη δυσκολία αναθέτοντας στον θεό την ευθύνη της επιλογής: "ουκ έστιν εμόν δούναι, αλλ' οις ητοίμασται υπό του πατρός μου" (Ματθ. 20:23)...  Ο Παύλος έγραφε το 52 μ.Χ, στους Θεσσαλονικείς Ιουδαίους – χριστιανούς (Α΄,1:10) να περιμένουν από στιγμή σε στιγμή την έλευση του νεκραναστημένου Ιησού να τους σώσει από την επερχόμενη οργή του θεού και υποστήριζε ότι αυτό το μυστικό τού το αποκάλυψε ο ίδιος ο θεός. Ήταν βέβαιος ότι πλησίαζε η Δευτέρα Παρουσία, που με πρόσταγμα αρχαγγέλου και με σάλπισμα θεού θα κατέβη ο Ιησούς από τον ουρανό και οι νεκροί χριστιανοί θα αναστηθούν πρώτοι. Έπειτα οι ζώντες πιστοί κι ο Παύλος θα ανυψωθούν στον ουρανό πάνω σε σύννεφα για να τον προϋπαντήσουν στον αέρα και να μείνουν για πάντα μαζί του (Θεσσαλ.,4:13-17) [Αυτή η περικοπή διαβάζεται στις κηδείες.] Ήταν τόσο σίγουρος ότι θα ήταν ζωντανός κατά τη Δευτέρα Παρουσία, που δυο φορές λέει "ημείς οι ζώντες οι περιλειπόμενοι", δηλ. εμείς που θα απομείνουμε ζωντανοί τότε. «Ιδού μυστήριον υμίν λέγω· πάντες μεν ου κοιμηθησόμεθα, πάντες δε αλλαγησόμεθα» (δεν θα πεθάνουμε όλοι, αλλά όλοι θα αλλάξουμε). Όταν ηχήσει η εσχάτη σάλπιγγα, εμείς, που θα παραμείνουμε ζωντανοί, θα μεταλλαχθούμε εν ριπή οφθαλμού και θα αποκτήσουμε άφθαρτα σώματα, ενώ ταυτόχρονα θα αναστηθούν οι νεκροί ...  Όταν σαλπίσει η  σάλπιγγα του τέλους, θα σηκωθούν οι νεκροί και το φθαρτό σώμα μας θα γίνει άφθαρτο (Α΄Κοριν.,15:51-54)... «Πάσα η κτίσις συστενάζει και συνωδίνει άχρι του νυν…» (=μέχρι τώρα, δηλ. τον 1^ο αιώνα μ.Χ., Ρωμαίους, 8:21-22) ... «Ο Κύριος εγγύς» (Φιλιπησίους, 4:5), «θα μετασχηματίσει ο Κύριος το ταπεινό μας σώμα, ώστε να μεταμορφωθεί σε σώμα της δόξας του» (Φιλιπ.3:21). Το κήρυγμα ότι θα αναστηθούν τα αποσυντεθειμένα σώματα όλων των νεκρών έκανε τους Αθηναίους του 51 μ.Χ να γελάσουν με τον «σπερμολόγο» (φλύαρο) Παύλο, αμφιβάλλοντας για την πνευματική του ισορροπία (Πράξεις, ιζ΄15 κλπ). Η μη εκπλήρωση των  προφητειών δεν εμπόδισε το χριστιανισμό να ερμηνεύσει την επικράτησή του ως «βασιλεία του θεού» επί της γης. Με τον ίδιο τρόπο ερμηνεύτηκε η προφητεία του Ιησού, ότι κάποιοι από τους μαθητές του δε θα πεθάνουν μέχρι να έρθει η βασιλεία του (Μάρκ.9:1) και ότι  αυτό θα γίνει πριν περάσει εκείνη η γενιά. Με αφορμή την προσμονή της Β΄ Παρουσίας, πολλοί εφάρμοσαν την εντολή να δώσουν στην εκκλησία την περιουσία τους, ώστε ο Χριστός να τους αναρπάσει στην ουράνια Ιερουσαλήμ.  Η αποτυχία της προφητείας δεν αποθάρρυνε τους θεολόγους αλλά τους έκανε πιο ευρηματικούς. Ανέβαλαν την πραγματοποίησή της στο αόριστο μέλλον («προσδοκώ ανάστασιν νεκρών και ζωήν του μέλλοντος αιώνος»). Ο επίσκοπος Γρηγόριος Νύσσης (περί το 335 μ.Χ.)  είχε αντιληφθεί τα προβλήματα  που δημιουργεί το δόγμα της ανάστασης κι έγραφε στο διάλογο «Περί ψυχής και Αναστάσεως»: «Εάν τα σώματα αποκατασταθούν στην κατάσταση που ήταν στο τέλος της ζωής τους, τότε οι άνθρωποι προσδοκούν με την ανάσταση μια συμφορά δίχως τέλος. Τί να πεις για τους ακρωτηριασμένους ή εκείνους που  είχαν κάποια ανωμαλία στο σώμα ή  τα νεογέννητα  που πεθαίνουν; Εάν επανέλθουν στη ζωή, άραγε θα μείνουν στη νηπιότητα; Με τί είδους γάλα  θα τ’ αναθρέψει η φύση;  …Όταν  θα αναστηθεί αντί για παιδί ώριμος άνθρωπος αντί για γέρο νέος και αντί για ανάπηρο  αρτιμελής, τότε βλέπεις άλλον άνθρωπο στη θέση άλλου.. Τι θα με ωφελήσει, λοιπόν, η ανάσταση, εάν αντί για μένα κάποιος άλλος θ’ αναστηθεί; Πώς θ’ αναγνώριζα εγώ τον εαυτό μου; Δεν θα ήμουν αληθινά εγώ, εάν δεν ήμουν σε όλα ίδιος … Στην περίπτωση του ανθρώπου, που αμαρτάνει ..., ποιό σώμα θα τιμωρηθεί για την ακολασία; Αυτό που ζάρωσε στα γεράματα;  … ή δεν θ’ αναστηθεί αυτό, οπότε δεν θα έχει γενική ισχύ η ανάσταση ή θα αναστηθεί  αλλά θα ξεφύγει από την τιμωρία ο νέος που την διέπραξε … Η φύση, λένε, κανένα μόριο του σώματος δεν έπλασε  άσκοπα. Εάν  μετά την ανάσταση δεν έχει θέση ο γάμος, ούτε το φαγητό και το πιοτό, τότε ποιά ανάγκη θα  υπάρχει για τα μέλη του σώματος, αφού  δεν θα χρειάζονται; … ». Ο Τερτυλλιανός  έλεγε «πιστεύω επειδή είναι παράλογο». Όμως η φράση "Η βασιλεία του θεού εντός ημών εστί" (Λουκά, 17:21) είναι σαν να μας κλείνει το μάτι εννοώντας: μην περιμένετε μιαν άλλη ζωή, για να σας αποκαλυφθεί η βασιλεία του θεού. Μόνη υπαρκτή ζωή είναι αυτή που ζείτε τώρα κι αν ο θεός είναι η ιδέα του καλού και του υπέρτατου αγαθού, μόνο στις καρδιές των καλοσυνάτων ανθρώπων μπορεί να  φτιάξει το βασίλειό του. Ο αληθινός θεός κατοικεί στο ναό του πνεύματός μας και το μόνο που επιζητά είναι η παγκόσμια ευτυχία. Είναι αυτός που πονά και κλαίει μέσα μας, κάθε φορά που οποιοδήποτε πλάσμα υποφέρει. Η φύση ανακυκλώνει τα υλικά με τα οποία δημιουργεί. Τα δομικά μας υλικά έχουν ξαναχρησιμοποιηθεί και θα χρησιμοποιηθούν πάλι για να δομήσουν νέους οργανισμούς. Όταν συμβεί το τέλος του κόσμου μας, μέσα από τα υπολείμματά του ένας νέος κόσμος θα γεννηθεί, χωρίς αναστάσεις, χωρίς δικαστήρια, τιμωρίες και επιβραβεύσεις. Δε χρειάζεται να κολακεύετε το Χριστό, όπως οι κόλακες τους ισχυρούς, με την ελπίδα να ανταμειφθείτε. Δεν χρειάζεστε ένα ψέμα για να ζήσετε στον ύπουλο, βάναυσο και αντιφατικό κόσμο, που υπάρχει χωρίς νόημα και σκοπό. Η θρησκεία ευνοεί το είδος του ανθρώπου που περιμένει γονατιστός να σωθεί ως εκ θαύματος από την επερχόμενη καταστροφή. Για πρότυπο έχει τον άνθρωπο που δίδαξε την μέχρι θανάτου υποταγή και αποδείχτηκε τόσο αδύναμος, ώστε απαιτεί όλη η ανθρωπότητα να πληρώνει για λογαριασμό του συνεχώς, επειδή πέθανε για χάρη της. Καμιά αμαρτία και καμιά δοκιμασία δεν δικαιολογεί τη θυσία αναρίθμητων υπάρξεων. Καμιά μεταφυσική υπόσχεση δεν προσφέρει αληθινή παρηγοριά. Η θρησκεία τάζει πολλά και ανεκπλήρωτα, αλλά δίνει προσωρινή ανακούφιση, όπως τα ναρκωτικά, χωρίς τελικά να σώζει.

Αιώνια ζωή ή ανυπαρξία;

Η χριστιανική θρησκεία ερμηνεύει το θάνατο ως τιμωρία της ανυπακοής των πρωτοπλάστων. Ενοχοποιεί τον άνθρωπο για την ακούσια ύπαρξή  του σ’ έναν κόσμο, όπου η αδυναμία ισοδυναμεί με καταδίκη. Την ίδια άδικη μοίρα υφίστανται αναίτια όλα τα ζωικά είδη. Ο ισχυρός κατασπαράζει τον αδύνατο. Η ζωή καταβροχθίζει ζωή για να συντηρηθεί. Η φαινομενική ομορφιά κρύβει θανάσιμους κινδύνους και παρασύρει τα υποψήφια θύματα στον αφανισμό. Ποια θεία πρόνοια  συντηρεί  και ανακυκλώνει το σκληρό νόμο της τροφικής αλυσίδας; Ο χριστιανισμός επιμένει ότι ο θεός του είναι αγάπη. Όμως ο ίδιος θεός είναι η φιγούρα της Αποκάλυψης που πατά τους ανθρώπους σαν σταφύλια στο πατητήρι και ξεδιψά με το αίμα τους. Η χριστιανική εξήγηση της λειτουργίας του κόσμου δεν είναι ικανοποιητική. Πιο πιθανό είναι να ισχύει η θεωρία ότι όλα συμβαίνουν χωρίς αρχή και τέλος, χωρίς νόημα και σκοπό. Η ιδέα μιας ανακύκλησης των πάντων ανάγεται στους Πυθαγόρειους, τον Ηράκλειτο, τον Πλάτωνα και τους Στωικούς. Με το θάνατο επιστρέφουμε στην κατάσταση της ανυπαρξίας. Με τη γέννηση αναδυόμαστε ξανά στην επιφάνεια και ξαναζούμε εμπειρίες σαν κι αυτές που έχουμε ήδη περάσει. Αυτό στην πιο αυστηρή εκδοχή του (χωρίς καμιά μεταβολή)  ο Ζαρατούστρα του Νίτσε το ονόμασε «αιώνια επιστροφή»: «Όλα τα πράγματα αιωνίως επιστρέφουν και εμείς μαζί τους …ήδη υπήρξαμε αιώνιες φορές και όλα τα πράγματα μαζί μας… Ο κόμπος των αιτιών  μέσα στον οποίο είμαι μπλεγμένος, επιστρέφει  και θα με δημιουργήσει πάλι. Εγώ ο ίδιος ανήκω στις αιτίες της αιώνιας επιστροφής… Μαζί με αυτόν τον ήλιο, μαζί με αυτή τη γη ….επιστρέφω αιωνίως σε τούτη την ίδια ζωή……  Ο χρόνος είναι ένας κύκλος». Όπως και στη βουδιστική Σαμσάρα, η ζωή συμπληρώνει χρονικούς κύκλους κατά τους οποίους τα έμβια όντα γεννιούνται, πεθαίνουν και ξαναζούν αέναα. Καθώς περνάμε από την αιωνιότητα του παρελθόντος στην αιωνιότητα του μέλλοντος, διαβαίνουμε ξανά και ξανά από την ίδια πύλη που λέγεται στιγμή… Αν τροποποιήσουμε αυτή τη θεωρία προσθέτοντας σε κάθε επανάληψη μικρές μεταβολές, τυχαίες ή σκόπιμες, μπορούμε να δούμε τον κόσμο με μια πιο αισιόδοξη προοπτική. Στην Παλαιά Διαθήκη υπάρχουν  αντιφατικές δοξασίες για τη μεταθανάτια τύχη του ανθρώπου. Η αρχαιότερη θέλει τον άνθρωπο να εκμηδενίζεται. Οπαδοί της ήταν οι Σαδδουκαίοι που απέρριπταν την ανάσταση των νεκρών και την ύπαρξη αθάνατης ψυχής. Ψυχή θεωρούσαν την πνοή του ανθρώπου, η οποία επιστρέφει στο θεό που την έδωσε [μετά τον κατακλυσμό ο θεός είπε στο Νώε να μην τρώνε οι άνθρωποι αίμα, γιατί αυτό είναι ψυχή και θα  ζητήσει να του επιστραφεί (Γένεση 9:5)]. Πολλά εδάφια στηρίζουν την μετά το θάνατο ανυπαρξία. Στο απόκρυφο «Σοφία Σειράχ» (180 π.Χ.) «οι ασεβείς από την κατάρα θα καταντήσουν στην απώλεια» (41:10). «Αυτή είναι η απόφαση του κυρίου για κάθε άνθρωπο, ο θάνατος. Γιατί να αντιστέκεται κάποιος στο αγαθό θέλημα του Υψίστου; … Ο κύριος έπλασε από γη τον άνθρωπο και πάλι τον επέστρεψε στη γη», (Σοφία Σειράχ,  41: 4, 17:1), «Το τέλος των ανθρώπων και το τέλος του κτήνους είναι το ίδιο. Θα συναντηθούν στο θάνατο. Όπως είναι ο θάνατος του ζώου, έτσι είναι και ο θάνατος του ανθρώπου. Σε ανθρώπους και ζώα υπάρχει το ίδιο πνεύμα. Τι παραπάνω κέρδισε ο άνθρωπος από το κτήνος; ... Όλα θα καταντήσουν σ’ ένα τόπο. Όλα έγιναν από χώμα και όλα θα επιστρέψουν στο χώμα. Και ποιος γνωρίζει, αν το πνεύμα του ανθρώπου ανεβαίνει πάνω και αν το πνεύμα του κτήνους κατεβαίνει κάτω στη γη;» (Εκκλησιαστ. 3:19-21). «Οι νεκροί δεν μπορούν να δοξάσουν το θεό» (Βαρούχ, 2:17-8) «δεν θα σε υμνήσουν οι νεκροί ούτε αυτοί που κατεβαίνουν στον Άδη, αλλά εμείς οι ζωντανοί», (Ψαλμ.113:25,26). «μη τοις νεκροίς ποιήσεις θαυμάσια ή ιατροί αναστήσουσι και εξομολογήσονταί σοι; Μη διηγήσεταί τις εν τω τάφω το έλεός σου και την αλήθειάν σου εν τη απωλεία;» (μήπως θα κάνεις θαύματα στους νεκρούς ή μήπως οι γιατροί μπορούν να αναστήσουν νεκρούς για να σε δοξολογήσουν; Μήπως μπορεί να διηγηθεί το έλεός σου ο νεκρός στον τάφο και την αλήθεια σου στον τόπο της απώλειας; Ψαλμός 87; 11-12), «άνες μοι, ίνα αναψύξω προ του με απελθείν και ουκέτι μη υπάρξω» (Άσε με να βρω αναψυχή πριν φύγω από τη ζωή και πια δεν θα υπάρχω, Ψαλμός 38: 14).  Στον «Ιώβ» ο θεός επιτρέπει ασεβείς και ευσεβείς να έχουν την ίδια κατάληξη: θάνατο και φθορά (21:26). Ο άνθρωπος όσο κι αν υπομείνει, τελικά θα καταλήξει στον άδη (17:13), που είναι η οριστική κατοικία των θνητών (30:23), άρα δικαιούται να χαρεί τη ζωή του έστω και για λίγο, γιατί οριστική κατάληξη του θα είναι το χώμα: «Θυμήσου ότι από πηλό με έπλασες και στη γη πάλι με επιστρέφεις» (10:9) «άφησέ με να αναπαυθώ λίγο, πριν πάω εκεί απ’ όπου δεν θα επιστρέψω, σε τόπο σκοτεινό και ζοφερό» (10:20-21).   «H ζωή είναι πνοή ανέμου και δεν επιστρέφει …  Τα μάτια του θεού θα αναζητήσουν τον ευσεβή και δεν θα υπάρχει …  Το σώμα επιστρέφει στη γη  και δεν θα σηκώνεται πια το πρωί για προσευχή (7:7, 8, 21 -υπαινιγμός ότι ο θάνατος του δικαίου ζημιώνει και το θεό). «…η ψυχή μου θα χυθεί προς τα έξω και θα σβήσει», (30:16), «ἐὰν γὰρ ἄνθρωπος καταβῇ εἰς ᾅδην, οὐκέτι μὴ ἀναβῇ»(7:9). Δεν υπάρχει αιώνια ζωή: «Οὐ γὰρ εἰς τὸν αἰῶνα ζήσομαι» (7:16). «Κάθε θνητός, γέννημα γυναίκας, ζει λίγα χρόνια γεμάτα οργή. Σαν άνθος που μαράθηκε κι έπεσε. Σαν σκιά που φεύγει και δεν στέκεται… Μετρημένοι είναι οι μήνες του. Του όρισες τα χρόνια που θα ζήσει και δεν θα τα ξεπεράσει. Άφησέ τον να ησυχάσει και να χαρεί τη ζωή του σαν τον μεροκαματιάρη («απόστα απ’ αυτού, ίνα ησυχάση και ευδοκήση τον βίον ώσπερ ο μισθωτός»). Το δέντρο που θα κοπεί υπάρχει ελπίδα πάλι να βλαστήσει κι ο βλαστός του να μη χαθεί. Αν γεράσει η ρίζα του μέσα στη γη κι αν ξεραθεί ο κορμός του πάνω στην πέτρα, με λίγο νερό θα ξαναβλαστήσει και θα καρπίσει σαν νέο φυτό. Μα ο άνθρωπος, όταν πεθάνει, πάει, χάνεται, κι όταν πέσει νεκρός, δεν υπάρχει πια. Όταν κοιμηθεί τον ύπνο του θανάτου, δεν θα ξανασηκωθεί. Όσο υπάρχει ο ουρανός δεν θα συναρμολογηθεί ξανά. Δεν θα ξυπνήσουν οι νεκροί από τον ύπνο τους.» («Άνθρωπος δε κοιμηθείς ου μη αναστή, έως αν ο ουρανός ου μη συρραφή και ουκ εξυπνισθήσονται εξ ύπνου αυτών», Ιώβ, ιδ΄: 12 κ.ε.). Ο νεκρός  «...ποτέ πια δεν θα ξαναδεί το φως» (Ψαλμ. 48:20). Παράλληλα με αυτήν την αντίληψη υπήρχε η ιδέα ενός  σκοτεινού κόσμου, της «Σεόλ», στα βάθη της γης ή της θάλασσας, όπου κατοικούν σαν σκιές οι ψυχές των νεκρών, δικαίων και αδίκων, μακριά από την παρουσία του θεού, χωρίς ελπίδα ανάστασης. Από εκεί ανέβηκε το πνεύμα του προφήτη Σαμουήλ, όταν ο Σαούλ έβαλε μια νεκρομάντισσα να το καλέσει (Α΄Βασιλ.,28:14). Μετά τη Βαβυλώνια αιχμαλωσία  η ιουδαϊκή αντίληψη για το θάνατο άλλαξε. Η παρουσία του θεού απλώθηκε μέχρι τον Άδη («εάν καταβώ εις τον Άδην είσαι εκεί παρών», Ψαλμ. 138:7-8). «Το τέλος του δρόμου των αμαρτωλών είναι το βάραθρο του άδη» (Σοφ. Σειρ.21:10), «ο θεός θα λυτρώσει την ψυχή μου από το χέρι του Άδη» (Ψαλμ. 48:16). Οι ψυχές των δικαίων ανεβαίνουν στον ουρανό, κοντά στο θεό: «είναι στο χέρι του θεού και δεν θα τις αγγίξει κανένα βάσανο» (Σοφ. Σολ. 3:1). «Η τήρηση του νόμου είναι εγγύηση για την αθανασία και η αθανασία κάνει τον άνθρωπο  να βρίσκεται κοντά στο θεό» (Σοφ. Σολ. 6:18-19).  Οι προφήτες (Ιεζεκιήλ, Ησαΐας, Ωσηέ, Δανιήλ) μιλούν για ανάσταση του ιουδαϊκού έθνους  κατά την επίγεια βασιλεία του Μεσσία στην Ιερουσαλήμ που θα μετατραπεί σε επίγειο παράδεισο. Αυτήν την ανάσταση υπαινίσσεται το όραμα του Ιεζεκιήλ (37:1-9) με τα οστά νεκρών Ισραηλιτών που ζωντάνεψαν και περιβλήθηκαν με σάρκες και δέρμα. Σε εδάφια του Ησαΐα που γράφτηκαν όχι τον 8^ο αιώνα, αλλά τον 4^ο αιώνα π.Χ. (Δευτεροησαϊας) υπάρχει η παλαιότερη αναφορά της Π.Δ. σε ανάσταση νεκρών, όχι όλων, αλλά των εκλεκτών («Οι (ασεβείς) νεκροί δεν θα δουν ζωή…  Θα αναστηθούν οι νεκροί και θα σηκωθούν από τους τάφους»,  26:10, 14, 19). «Έχει γραφτεί για τον Ιώβ ότι θα αναστηθεί πάλι μαζί με εκείνους που ο Κύριος θα αναστήσει», (Ιώβ, μβ΄17^α).  Ο Δανιήλ γράφει ότι κατά τη συντέλεια των ημερών θα αναστηθούν πολλοί (όχι όλοι) και θα κριθούν για τα έργα τους και ότι  ο θεός του υποσχέθηκε να τον αναστήσει τότε (12: 1-3,13).  Την ελληνιστική εποχή οι Εβραίοι, ιδίως της Αλεξάνδρειας, όπου γράφτηκε η Σοφία Σολομώντος,  επηρεάστηκαν από τον Πλάτωνα που δίδαξε ότι «αθάνατος ημών η ψυχή και ουδέποτε απόλλυται» (Πολιτεία, Ι΄608 d) και πως μετά το θάνατο του σώματος, η ψυχή περνά από δίκη και, αν καταδικαστεί, εξιλεώνεται μετά από χιλιετή βάσανα στον Άδη, που επιμηκύνονται σε περιπτώσεις τυράννων ή μεγάλων αμαρτωλών. Αν αθωωθεί, περνά ευτυχισμένα ένα αντίστοιχο χρονικό διάστημα στον υπερουράνιο τόπο. Όταν λήξει αυτό το διάστημα,  καλείται να διαλέξει η ίδια το σώμα στο οποίο θα ενσαρκωθεί (Πλάτων, Πολιτεία, βιβλ. Ι΄). Αντίθετα με την παλιά ιουδαϊκή αντίληψη ότι η ψυχή δεν μπορεί να υπάρξει χωρίς το σώμα, βλέπουμε στη Σοφία Σολομώντος την πλατωνική αντίληψη ότι η  ψυχή προϋπάρχει («έλαβα ως δώρο από το θεό ψυχή αγαθή…», Σοφ. Σολ. 8:19)  και κυβερνά το σώμα, που είναι κατώτερο και  φθαρτό («το φθαρτό σώμα βαρύνει την ψυχή», Σοφ. Σολ., 9:15)). Ο θεός απενοχοποιήθηκε για την ύπαρξη του υπέρτατου κακού, του θανάτου: «Ο θεός έπλασε τον άνθρωπο άφθαρτο σύμφωνα με τη δική του εικόνα, αλλά εξαιτίας του φθόνου του διαβόλου εισήλθε στον κόσμο ο θάνατος» (Σοφία Σολομώντος,2:23-24), «ο θεός δεν έκανε το θάνατο ούτε χαίρεται που χάνονται οι ζωντανοί. Δημιούργησε τα πάντα, για να υπάρχουν… χωρίς το δηλητήριο του ολέθρου και το βασίλειο του άδη στη γη» (1:13-14).  Οι αμοιβές και οι τιμωρίες των ανθρώπων ενώ προηγουμένως ήταν επίγειες («εάν θελήσετε να με ακούσετε, θα φάτε τα αγαθά της γης, εάν δεν θελήσετε… θα σας φάει το μαχαίρι» Ησαΐας, 1:19-20 ), υπό την πλατωνική επίδραση μετατέθηκαν μετά το θάνατο («δίκαιη ανταμοιβή  περιμένει τους οσίους …  ο θεός θα βραβεύσει τις ψυχές των δικαίων» (Σοφ. Σολ. 2:22). ), «η αναχώρηση των δικαίων από τη ζωή θεωρήθηκε απώλεια, όμως εκείνοι υπάρχουν στην ειρήνη του θεού (…) οι δίκαιοι ελπίζουν στην αθανασία» (3:3-4).  Η κρίση και η ανταπόδοση σε ορισμένα εδάφια γίνεται αμέσως μετά το θάνατο: «ο δίκαιος όταν πεθάνει πηγαίνει στην αιώνια ανάπαυση» (Σοφ. Σολομ. 4:7), επειδή «ο θεός του Αβραάμ, του Ισαάκ και του Ιακώβ δεν είναι θεός νεκρών, αλλά  ζωντανών» (Έξοδος 3:6).  Σύμφωνα όμως με άλλα εδάφια η κρίση  θα γίνει κατά τη συντέλεια του κόσμου: «εκείνον τον καιρό  …. πολλοί από τους νεκρούς που κοιμούνται κάτω από τη γη θα αναστηθούν, άλλοι για την αιώνια ζωή και άλλοι για την αιώνια καταισχύνη» (Δανιήλ, 12:1-2). Στην Παλαιά Διαθήκη υπάρχει και η ιδέα της μετενσάρκωσης:  «Επειδή ήμουν αγαθός, ήλθα σε σώμα αμόλυντο» (Σοφ. Σολ. 8:20). Ο Ιώβ  παραπονούμενος στο θεό για τη λιγόχρονη, ταραγμένη ζωή των ανθρώπων που καταλήγει άδοξα στο θάνατο εκφράζει μια περίεργη επιθυμία: «Μακάρι να με φύλαγες στον Άδη. Να μ’ έκρυβες εκεί μέχρι να παύσει η οργή σου και να μου όριζες το χρόνο που θα με θυμηθείς. Όταν ο άνθρωπος συμπληρώσει τις μέρες της ζωής του, πεθαίνει. Θα περιμένω μέχρι να ξαναγεννηθώ» («Υπομενώ έως αν πάλιν γένωμαι», Ιωβ ιδ΄14). Ο Άδης έχει εδώ το ρόλο προσωρινής φυλακής. Ο νεκρός παραμένει εκεί ένα χρονικό διάστημα και όταν ο θεός ευδοκήσει να τον θυμηθεί και παύσει να είναι θυμωμένος μαζί του, τότε ο νεκρός ξαναγεννιέται. Οι Φαρισαίοι πίστευαν  ότι οι ψυχές των δικαίων θα εισέλθουν σε άλλα σώματα, ενώ των κακών θα κολάζονται αιώνια (Ιώσηπος,  Ιουδαϊκός πόλεμος, 2:163).  Μετά την καταστροφή του 2^ου  Ναού (70 μ.Χ.) επικράτησαν οι Φαρισαίοι και μαζί τους η πίστη στην ανάσταση των νεκρών και την αθανασία της ψυχής.  Στο απόκρυφο βιβλίο της Π.Δ., Δ΄ Μακκαβαίων, ο ελληνιστής Ιουδαίος συγγραφέας πιστεύει στην αθανασία της ψυχής, αλλά αποφεύγει να αναφερθεί στην ανάσταση. Οι Μακκαβαίοι λένε στον Αντίοχο Δ΄ ότι με την υπομονή τους στα βασανιστήρια θα αποκτήσουν τα βραβεία της αρετής και θα ζήσουν κοντά στο θεό (Δ΄ Μακ. 9:8).  Στο Β΄ Μακκαβαίων (2^ος αι. π.Χ.) επικρατεί η πίστη σε αιώνια ζωή (αένναος ζωή, 7:36) και ανάσταση νεκρών. Ένας από τους 7 Μακκαβαίους που οδηγούνται στο μαρτύριο λέει ότι ο θεός θα τους αναστήσει για να ζήσουν αιώνια. Η μητέρα τους λέει ότι θα ξαναπάρει πίσω τα παιδιά της κατά την ανάσταση (7:9). Ο ενάρετος Ραζίς που έπεσε από το τείχος, επιδεικνύοντας στους εχθρούς τα έντερά του, που είχαν βγει, παρακάλεσε το θεό  να του τα ξαναδώσει κατά την ανάσταση (14:46). Για τον βασιλιά που  βασανίζει τους Μακκαβαίους «δεν θα υπάρξει ανάσταση στην αιώνια ζωή» (Β΄Μακ. 7:14), ενώ στο Δ΄ Μακκαβαίων 9:9, θα βασανίζεται αιώνια στη φωτιά της κόλασης. Συνέπεια της πίστης στην ανάσταση και την αιώνια ζωή ήταν να θεσπισθούν οι δεήσεις υπέρ των νεκρών: Ο Ιούδας Μακκαβαίος έστειλε χρήματα στα Ιεροσόλυμα για θυσία εξιλαστήρια υπέρ των πεσόντων «υπέρ αναστάσεως διαλογιζόμενος». Ο συγγραφέας σημειώνει: αν δεν πίστευε ότι θα αναστηθούν, ήταν ανόητο να προσεύχεται για συγχώρηση των αμαρτιών των νεκρών (Β΄Μακκαβ 12:43-45). Συγχρόνως επικράτησε η αντίληψη ότι οι δίκαιοι που βρίσκονται στον ουρανό  βοηθούν τους ευσεβείς. Έτσι ο νεκρός αρχιερέας Ονίας προσευχήθηκε υπέρ της νίκης του Ιούδα Μακκαβαίου και ο νεκρός προφήτης Ιερεμίας έδωσε στον Ιούδα χρυσό σπαθί «δώρο από το θεό» (Β΄Μακκαβ. 15: 12-16).

Πάσχα

Η γιορτή του Πάσχα είναι μια προσπάθεια συμβιβασμού με την αποκρουστική ιδέα του θανάτου. Ο φόβος για την αντίπερα όχθη της ζωής εξορκίζεται  και τη θέση του παίρνει η ελπίδα της ανάστασης. Η τελετή που επικυρώνει αυτήν την ελπίδα  ξεκινά από τα αρχαία Μυστήρια. Το νομικό πάσχα των Εβραίων, που κάποιοι ετυμολογουν από τη λέξη πεσάχ (=κουτσαίνω, χορεύω σε τελετή, προσπερνώ) δικαιολογήθηκε ως ανάμνηση της διάβασης της Ερυθράς και προσπέρασμα του εξολοθρευτή άγγελου  από  τα εβραϊκά σπίτια, που είχαν σημαδευτεί με αίμα  αρνιού τη νύχτα  της σφαγής των πρωτοτόκων. Ωστόσο ο εορτασμός του Πάσχα κατά την εαρινή ισημερία και ο συνεορτασμός της αγροτικής γιορτής των Αζύμων για τη νέα σοδειά, φανερώνει την φυσιολατρική του προέλευση κατά μίμηση της αιγυπτιακής γιορτής Πισάχ, για την εαρινή ισημερία. Η Χριστιανική ετυμολογία δόθηκε αρχικά από το πάσχω, για να τονισθούν τα πάθη του Χριστού,  αντίστοιχα προς τα πάθη της φύσης που πεθαίνει κι ανασταίνεται, γι αυτό στη  Σύνοδο της Νίκαιας (325 μ.Χ), που έβαλε τις βάσεις των χριστιανικών δογμάτων, ορίστηκε να γιορτάζεται το Πάσχα την Κυριακή μετά την εαρινή ισημερία. Πρότυπο υπήρξε η τελετή των παθών και της ανάστασης του Άδωνι, θεού της βλάστησης. Μεταξύ των προχριστιανικών εθίμων που συνοδεύουν τη γιορτή είναι η αφή του αγίου φωτός και η βαφή αυγών. Για τους χριστιανούς τα κόκκινα αυγά συμβολίζουν το αίμα με το οποίο σημάδεψαν τις πόρτες τους οι Εβραίοι, προτύπωση του αίματος του Χριστού. Για τους Κινέζους, Αιγύπτιους και Γαλάτες τα αυγά που έβαφαν την άνοιξη ήταν σύμβολα της αναγέννησης του κόσμου. Στα Ορφικά Μυστήρια ένα αυγό γύρω από το οποίο ήταν τυλιγμένο ένα φίδι συμβόλιζε το Δημιουργικό πνεύμα που περιβάλλει τον κόσμο και την αναγέννηση των μυστών.

Σχόλια για τη σταύρωση και την ανάσταση

Σύμφωνα με τη χριστιανική παράδοση  ο Ιησούς σταυρώθηκε  33 ετών, το έτος 33 μ.Χ., για να ταιριάζει με την ηλικία του Μ. Αλέξανδρου. Αν γεννήθηκε κατά την απογραφή του Κυρηνίου, το 6 μ.Χ, όπως γράφει ο «Λουκάς», τότε  σταυρώθηκε το 39 μ.Χ, που ο Καλιγούλας εξόρισε τον τετράρχη Γαλιλαίας Ηρώδη– Αντύπα στη Λυών, αυτόν που αποκεφάλισε τον Ιωάννη Βαπτιστή κι είχε σχέση με τη γυναικαδέλφη του Ηρωδιάδα. Επομένως δεν αληθεύει ότι ο Πιλάτος είχε στείλει τον Ιησού στον Ηρώδη- Αντύπα για ανάκριση πριν σταυρωθεί (Λουκά κγ΄5-16). Ο  Πιλάτος διορίστηκε επίτροπος στην Ιουδαία από τον Τιβέριο το 26 μ.Χ. Το 36 μ.Χ. ένα επεισόδιο τερμάτισε άδοξα την καριέρα του. Στη Σαμάρεια κάποιος «προφήτης» συγκέντρωσε κόσμο με την υπόσχεση να τους δείξει πάνω στο λόφο Γαριζείν τα ιερά σκεύη του Μωυσή. Ο Πιλάτος με το ιππικό του σκότωσε πολλούς από τους συγκεντρωμένους. Οι Σαμαρείτες διαμαρτυρήθηκαν για το μακελειό στον Βιτέλλιο,  ηγεμόνα της Συρίας κι εκείνος διέταξε τον Πιλάτο να πάει στη Ρώμη και να απολογηθεί στον Τιβέριο. Το ίδιο έτος (36 μ.Χ) έληξε και η θητεία του αρχιερέα Καϊάφα. Για τα γεγονότα και τον εμφύλιο σπαραγμό που συντάρασσαν τότε την Παλαιστίνη σιωπούν τα ευαγγέλια, λες κι έχουν γραφτεί σε άλλο τόπο και χρόνο.  Γράφουν ότι το Συνέδριο των αρχιερέων (Σανχεντρίν) συνεδρίασε την  επομένη της σύλληψης  του Ιησού, όμως συνεδριάσεις δεν γίνονταν σε μέρες γιορτής. Συνήθης ποινή για παράβαση του μωσαϊκού νόμου ήταν λιθοβολισμός (όπως του Στέφανου). Η σταύρωση ήταν ρωμαϊκή ποινή για επαναστάτες. Αποκλείεται να είπαν οι Ιουδαίοι στον Πιλάτο «ημίν ουκ έξεστι αποκτείναι ουδένα» (Ιωάν., 8:31), γιατί ο μωσαϊκός νόμος είναι γεμάτος από θανατικές ποινές, ακόμα και για μικρά φταιξίματα, όπως ανυπακοή στους γονείς, προφορά του ονόματος του θεού,  εργασία του Σαββάτου, αυνανισμός… Δεν μαρτυρείται από ιστορική πηγή έθιμο να απελευθερώνεται το Πάσχα θανατοποινίτης και μάλιστα αρχιληστής. Ο σεισμός που κατά το Ματθαίο συνέβη, όταν πέθανε ο Ιησούς, δεν μαρτυρείται από συγγραφείς που κατέγραφαν τέτοια φαινόμενα, όπως ο Πλίνιος ο Πρεσβύτερος. Ακόμα και έκλειψη ηλίου να είχε γίνει δεν θα είχε τρίωρη διάρκεια (Ματθ., κζ:45, Μαρκ., ιε΄:33, Λουκά: κγ:44 από 6^ης ώρας =12 μεσημέρι, έως 9^ης =3 μ.μ.).[ώρες: 1^η= 6 πμ.,  3^η=  9 πμ.,  5^η =11 πμ., 6^η = 12 μμ., 9^η = 3 μμ.… Οι χριστιανοί αφιέρωσαν την 3^η ώρα στην κάθοδο του Αγίου Πνεύματος, την 6^η στη σταύρωση και την  9^η  στην κάθοδο του Χριστού στον Άδη.] Ο Ευσέβιος Καισαρείας υποστηρίζει ότι ο Θαλλός και ο Φλέγων (2^ος και 3^ος αι. μ.Χ.) στα χαμένα ιστορικά τους έργα ανέφεραν  έκλειψη ηλίου που συνέπιπτε με τη σταύρωση. Αυτή η πληροφορία δεν έχει διασταυρωθεί. Είναι απίθανο να διαρκέσει μια ολική έκλειψη  3 ώρες και να σκοτεινιάσει όλη η γη. Διαρκεί γύρω στα 7,30 λεπτά,  είναι ορατή σε ορισμένο τόπο και δεν γίνεται σε περίοδο πανσελήνου, όπως η περίοδος που γιορτάζεται το εβραϊκό Πάσχα.  Οι 3 ευαγγελιστές βάζουν το σεισμό και την έκλειψη να συμβαίνουν  την 6^η ώρα (12 το μεσημέρι), ενώ ο Ιωάννης (ιθ΄ 14) γράφει ότι αυτή την ώρα ο Ιησούς δικαζόταν από τον Πιλάτο. Οι εβραίοι γιόρταζαν το Πάσχα βράδυ με πανσέληνο στις 14 του μήνα Νισάν. Η γιορτή συνέπεσε Σάββατο («ην γαρ μεγάλη η ημέρα εκείνη του σαββάτου» Ιωάν ιθ΄,31, «σάββατον επέφωσκε», Λουκά, κγ΄ 54) ή Πέμπτη  (Ματθ., κστ΄19 και  Μάρκ.,ιδ΄12). Σύμφωνα με το κατά Μάρκον ευαγγέλιο ο Χριστός σταυρώθηκε την 3^η ώρα (9 το πρωί). Ο Ιωάννης που τονίζει ότι «η μαρτυρία του είναι αληθής» (κα΄:24) γιατί ήταν αυτόπτης, γράφει ότι σταυρώθηκε μεσημέρι, την 6^η ώρα (ιθ΄14). Ασυμφωνία υπάρχει και στα τελευταία λόγια του Χριστού : «ηλί, ηλί, λιμά σαβαχθανί» (Ματθ.,κζ,46)  - «Ελωί, ελωί, λιμά σαβαχθανί (Μάρκ.,ιε΄34) - «πάτερ, εις χείρας σου παρατίθεμαι το πνεύμα μου» (Λουκά, κγ 46) - «Τετέλεσται» (Ιωάννη, ιθ΄30). Ο κατάλογος με τις ασυμφωνίες των ευαγγελίων είναι μακρύς. Ο εκκλησιαστικός συγγραφέας Αμμώνιος (3^ος αι. μ.Χ) προσπάθησε να τις δικαιολογήσει, π.χ. αποδίδει σε λάθος αντιγραφή ότι την 6^η  ώρα της Παρασκευής ο Πιλάτος δίκαζε τον Ιησού (Ιωάν. 19: 14) «ο καλλιγράφος αντί για το ψηφίο γάμμα που σημαίνει 3 έγραψε το «Γαβέξ» με το οποίο οι Αλεξανδρινοί δηλώνουν το 6»  (fragmenta in Joannem, 596). Την 6^η  ώρα οι άλλοι 3 ευαγγελιστές γράφουν ότι ο Ιησούς πέθανε στο σταυρό. Ο Ματθαίος μάλιστα περιγράφει μια ολική έκλειψη ηλίου και σεισμό που άνοιξε τους τάφους κι αναστήθηκαν νεκροί («από δε έκτης ώρας σκότος εγένετο επί πάσαν την γην έως ώρας ενάτης» κλπ, Ματθ. 27: 45-53). Κατά τους ευαγγελιστές η σταύρωση έγινε παραμονή του Πάσχα, κατά τον Αμμώνιο ανήμερα το Πάσχα «εν αυτή γαρ τη εορτή απέκτειναν αυτόν», (fragmenta in Joannem, 595). Θα μπορούσε να χρησιμοποιήσει το επιχείρημα ότι η μέρα της σταύρωσης (Παρασκευή) είχε ξεκινήσει από το απόγευμα της Πέμπτης, που έγινε ο Μυστικός Δείπνος και άρχιζε η 7ήμερη γιορτή των Αζύμων («Ήλθε δε η ημέρα των αζύμων, εν η έδει θύεσθαι το πάσχα, και απέστειλε Πέτρον και Ιωάννην ειπών: πορευθέντες ετοιμάσατε ημίν το πάσχα ίνα φάγωμεν»» Λουκάς 22:7-8// «τη πρώτη ημέρα των αζύμων, ότε το πάσχα έθυον, λέγουσιν αυτώ οι μαθηταί αυτού: πού θέλεις απελθόντες ετοιμάσωμεν ίνα φάγης το πάσχα; Μαρκ. ιδ΄12».  Η ανάσταση σύμφωνα με το Ματθαίο  έγινε αργά το βράδυ, ενώ κατά τον  Ιωάννη έγινε το πρωί, πριν φέξει. Ο Αμμώνιος γράφει ότι συναντιούνται στην ίδια ώρα, τα μεσάνυχτα (fragmenta in Joannem,607), αλλά συμπληρώνει: «άδηλος ο της αναστάσεως καιρός ως και ο της δευτέρας παρουσίας» (608) και ισχυρίζεται  ότι συγχωρούνται οι ευαγγελιστές να μη συμφωνούν σχετικά με τις ώρες και τις μέρες ή με το αν πήγαν πρώτες στον τάφο οι γυναίκες ή οι μαθητές, αφού συμφωνούν στα κυριότερα που είναι η μέρα της ανάστασης και η επίσκεψη των γυναικών στον τάφο (609-610). Ασυμφωνία υπάρχει και στο θέμα ποιοι ανακάλυψαν πρώτοι ότι ο τάφος του Ιησού ήταν άδειος, πόσοι ήταν και τι είδαν: Ματθαίος (28:1-10): Η Μαρία η Μαγδαληνή και η άλλη Μαρία είδαν έναν άγγελο καθισμένο στο λίθο της θύρας του τάφου και είπαν στους μαθητές ότι ο Χριστός αναστήθηκε. - Μάρκος (16:1-5 και 9-11): Η  Μαρία η Μαγδαληνή, η Μαρία του Ιακώβου και η Σαλώμη είδαν μέσα στον τάφο ένα νέο λευκοντυμένο. Η Μαγδαληνή είδε πρώτη τον Ιησού και το είπε στους μαθητές που δεν πίστεψαν.- Λουκάς (24:1): Η Μαγδαληνή, η Ιωάννα και η Μαρία του Ιακώβου είδαν μέσα στον τάφο 2 αγγέλους και μαζί με άλλες μαθήτριες ειδοποίησαν τους μαθητές από τους οποίους μόνο ο Πέτρος έτρεξε και είδε άδειο τον τάφο. - Ιωάννης  (20: 1-18): Η Μαρία η Μαγδαληνή πήγε πριν φέξει στον τάφο, τον βρήκε ανοιχτό και ειδοποίησε τον Πέτρο και τον Ιωάννη. Ο Ιωάννης έφτασε πρώτος κι είδε κάτω τα σάβανα. Ο Πέτρος μπήκε μέσα και είδε τα ίδια. Η Μαρία είδε μέσα στον τάφο 2 αγγέλους που τη ρώτησαν, γιατί κλαίει. Πίσω της εμφανίστηκε κι ο Ιησούς, που τον πέρασε για κηπουρό. Αφού βεβαιώθηκε ότι είναι αυτός,  ειδοποίησε τους μαθητές.  Ο Πέτρος και ο Ιωάννης δεν είδαν τους 2 αγγέλους ούτε τον Ιησού που εμφανίστηκε στη Μαρία.  Σύμφωνα με τον Αμμώνιο, που μάλλον είχε χειρόγραφο του ευαγγελίου του Λουκά διαφορετικό από αυτό που χρησιμοποιείται σήμερα, η Ιωάννα με την παρέα της είπαν ότι ο Ιησούς αναστήθηκε κι έτρεξε στο μνημείο ο Πέτρος για να το διαπιστώσει. (fragmenta in Joannem, 610-611). Κι ενώ μαθητές και μαθήτριες έβλεπαν αγγέλους να βεβαιώνουν ότι ο Χριστός αναστήθηκε και ο ίδιος να παρουσιάζεται, εξακολουθούσαν να κρύβονται. Ο Αμμώνιος τους δικαιολογεί ότι το έκαναν «δι’ οικονομίαν θεού, ίνα μη τι πάθωσι προ του κηρύγματος» (614), λες και δεν μπορούσε να τους σώσει αυτός που νίκησε το θάνατο.

Απορίες του Κέλσου: «Ο Ιησούς όσο ήταν ζωντανός δεν μπόρεσε να βοηθήσει τον εαυτό του, πώς λοιπόν, πεθαμένος κατάφερε να αναστηθεί;  Και γιατί  κρυβόταν και δεν εμφανίστηκε σ’ αυτούς που τον καταδίκασαν, ώστε να αντιληφθούν το λάθος τους και να μετανοήσουν;  Και γιατί  τη σταύρωση  την είδαν όλοι, ενώ την ανάσταση λίγοι από το στενό του περιβάλλον;

Επίλογος: Τα ιστορικά λάθη, οι ασυμφωνίες των ευαγγελίων και τα προβληματικά χωρία τους φανερώνουν ότι στο χριστιανικό κήρυγμα υπάρχει μεγάλη δόση παραπληροφόρησης.